Heera Devi Yami was indeed a multifaceted figure in Nepal’s history—a freedom fighter, political activist, social reformer, and rational thinker. Her contributions went far beyond his political activism against the Rana regime; she openly challenged the deep-rooted blind faith and superstitions that impeded Nepal’s social progress. Her work highlighted how such beliefs perpetuated inequality, fear, and social stagnation.
Yami promoted rational thought, education, and critical inquiry as the pillars for transforming Nepal into a just and modern society. She urged Nepalis to abandon outdated customs and embrace democratic values, equality, and human dignity. This vision of true freedom extended beyond political liberation to intellectual and cultural emancipation.
She was jailed along with the child in the lap during Rana regine for charges against trying to over throw the regime under the Rana rule, Yami’s unwavering commitment was rooted in her belief that genuine liberation would arise only when society embraced social reform, rejected caste discrimination, and overcame irrational traditions.
She remains a powerful testament to the importance of questioning authority, educating minds, and uplifting society through reason and courage. Yami’s enduring legacy inspires ongoing efforts in Nepal to build a society grounded in justice, equality, and critical thinking rather than fear and superstition. Her example vividly illustrates that the path to a better society demands boldness in challenging the status quo and fostering enlightened thought.
Edit Nepali
हीरादेवी यामी नेपालको इतिहासमा वास्तवमै बहुआयामिक व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो—उहाँ स्वतन्त्रता सेनानी, राजनीतिक कार्यकर्ता, समाज सुधारक र तर्कशील विचारक हुनुहुन्थ्यो। उहाँको योगदान राणा शासनविरुद्धको राजनीतिक सक्रियताभन्दा धेरै माथि थियो; उहाँले नेपालको सामाजिक प्रगतिलाई बाधा पुर्याउने गहिरो जरो गाडेका अन्धविश्वास र कुरीतिहरूलाई खुल्लमखुल्ला चुनौती दिनुभयो। उहाँको कामले त्यस्ता विश्वासहरूले कसरी असमानता, डर र सामाजिक गतिरोधलाई निरन्तरता दिन्छन् भन्ने कुरामा प्रकाश पार्यो।
यामीले नेपाललाई न्यायपूर्ण र आधुनिक समाजमा रूपान्तरण गर्न तर्कपूर्ण सोच, शिक्षा र आलोचनात्मक जिज्ञासालाई आधारस्तम्भको रूपमा अगाडि बढाउनुभयो। उहाँले नेपालीहरूलाई पुरानो चलन त्याग्न र प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यता, समानता र मानव मर्यादालाई अँगाल्न आग्रह गर्नुभयो। साँचो स्वतन्त्रताको यो दृष्टिकोण राजनीतिक मुक्तिभन्दा पर बौद्धिक र सांस्कृतिक मुक्तितर्फ पनि फैलिएको थियो।
राणा शासनको विरुद्धमा उहाँले शासन उल्ट्याउने प्रयास गरेको आरोपमा काखमा बच्चासहित जेल जीवन बिताउनुपरेको थियो। यामीको अटल प्रतिबद्धता यस विश्वासमा आधारित थियो कि वास्तविक मुक्ति तभी सम्भव छ जब समाजले सामाजिक सुधारलाई अँगाल्छ, जातीय भेदभावलाई अस्वीकार गर्छ र अतार्किक परम्पराहरूलाई पन्छाउँछ।
यामीका कार्यहरूले नेपाली जातीय सुधारमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको थियो, जसले नेपाली समाजमा व्याप्त कठोर जातीय भेदभावलाई साहसका साथ सामना र चुनौती दिएको थियो। उहाँ एक अग्रगामी सामाजिक कार्यकर्ता हुनुहुन्थ्यो जसले जातीय अवरोधहरू तोड्नका लागि कट्टरपन्थी कार्यहरू सुरु गर्नुभयो, जस्तै तथाकथित अछूत 'पोडे' समुदायकी एक महिलालाई सक्रिय रूपमा भान्सेको रूपमा काममा लगाउनु र आफ्ना नातेदार, साथीभाइ र राजनीतिक नेताहरूले भाग लिएका भोजहरूमा उनैबाट खाना पस्कन लगाउनु। यसले समाजमा ठूलो हलचल ल्यायो र परम्परागत जातीय सामाजिक मापदण्डहरूलाई चुनौती दिने र परिवर्तन गर्ने एक जानाजानी तरिका थियो।
यामीलाई नेपालमा दलित सामाजिक समावेशीकरणको प्रारम्भिक आन्दोलन र दलित संघहरूको स्थापना मा मुख्य योगदानकर्ताको रूपमा पनि सम्झिन्छ।
आफ्नो सक्रियता र प्रतीकात्मक कार्यहरू मार्फत, यामीले नेपालमा जातीय भेदभाव विरुद्ध सामाजिक चेतना र संगठित प्रयासको बीउ रोप्न मद्दत गर्नुभयो। उहाँका कट्टरपन्थी सामाजिक र राजनीतिक विचारहरूले पछि जातीय अस्पृश्यता कम गर्ने र समानता प्रवर्द्धन गर्ने आन्दोलनहरूलाई प्रभावित गर्यो, जसमा व्यापक दलित अधिकार आन्दोलन र नेपालमा जातीय मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्ने संवैधानिक सुधारहरू समेत समावेश छन्।
उहाँ अधिकारलाई प्रश्न गर्ने, दिमागलाई शिक्षित गर्ने र तर्क तथा साहसका माध्यमबाट समाजलाई उत्थान गर्ने महत्त्वको एउटा शक्तिशाली प्रमाणको रूपमा रहनुभएको छ। यामीको दिगो विरासतले नेपालमा डर र अन्धविश्वासको सट्टा न्याय, समानता र आलोचनात्मक सोच मा आधारित समाज निर्माण गर्ने प्रयासहरूलाई निरन्तर प्रेरणा दिइरहेको छ। उहाँको उदाहरणले स्पष्ट रूपमा देखाउँछ कि राम्रो समाजतर्फको बाटोलाई यथास्थितिलाई चुनौती दिने र प्रबुद्ध विचारलाई प्रोत्साहन गर्ने साहस चाहिन्छ।