प्राविधिक प्रगतिलाई त्यसको नैतिक प्रभावबारे

कुनै पनि प्राविधिक प्रगतिलाई त्यसको नैतिक प्रभावबारे विचार नगरी अघि बढाउनु भनेको ब्रेक वा एयरब्याग जडान नगरी ३०० माइल प्रति घण्टाको गतिमा गुड्न सक्ने कार बनाउनु जस्तै हो। इन्जिनियरिङको यो उपलब्धि प्रभावशाली भए तापनि यसबाट हुने सम्भावित क्षति धेरै ठूलो हुन्छ। हामीले यसका उदाहरणहरू वास्तविक संसारमा देखिसकेका छौँ।

उदाहरणका लागि, अनुहार पहिचान वा भविष्यवाणीमा आधारित प्रहरी प्रणाली (predictive policing) जस्ता उद्देश्यका लागि विकसित गरिएका एआई प्रणालीहरूमा पक्षपात देखिएको छ, जसले निश्चित समूहहरूलाई असमान रूपमा प्रभावित पारेको छ। यी पक्षपातहरू जानीबुझी गरिएका होइनन्; बरु एआईलाई तालिम दिन प्रयोग गरिएको पक्षपातपूर्ण डाटाको कारणले यस्तो भएको हो। "प्रविधिलाई पहिलो प्राथमिकता दिने" दृष्टिकोणले उत्पादनलाई बजारमा छिटो ल्याउने हतारमा यस्ता समस्यालाई बेवास्ता गर्न सक्छ। यसले गर्दा, नवीन भए तापनि, प्रविधिले सामाजिक असमानतालाई सम्बोधन गर्नुको सट्टा अझ गहिरो बनाउन सक्छ।

साझा मूल्य-मान्यता र नैतिक सिद्धान्तहरूको भूमिका

यसलाई रोक्नका लागि, एआईको विकास साझा मूल्य-मान्यता र नैतिक सिद्धान्तहरूको सेटद्वारा निर्देशित हुनुपर्छ। यसको अर्थ डिजाइन प्रक्रियामा विभिन्न पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई - समाजशास्त्री, दार्शनिक, कानुनी विशेषज्ञ र समुदायका प्रतिनिधिहरूलाई - संलग्न गराउनु हो। उनीहरूले इन्जिनियरहरूलाई आफ्ना आविष्कारहरूको समाजमा पर्ने सम्भावित प्रभाव बुझ्न मद्दत गर्न सक्छन् र एआई निष्पक्षता, पारदर्शिता र जवाफदेहिता जस्ता मानवीय मूल्य-मान्यताहरूसँग मिल्छ भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्न सक्छन्।

उदाहरणका लागि, निष्पक्षताको साझा मूल्य-मान्यताले विकासकर्ताहरूलाई आफ्ना एआई मोडेलहरूले पक्षपातपूर्ण नतिजा नदिऊन् भनी सुनिश्चित गर्न सक्रिय रूपमा अडिट गर्नुपर्ने आवश्यकता पर्छ। पारदर्शिताको सिद्धान्तको अर्थ एआईले कुनै खास निष्कर्षमा किन पुग्यो भन्ने कुरा बुझ्न सकियोस् भनेर त्यसको निर्णय प्रक्रियालाई अझ बुझ्न योग्य बनाउनु हो।

नियामक निरीक्षणको महत्त्व

नैतिक सिद्धान्तहरू, आवश्यक भए तापनि, सधैँ पर्याप्त हुँदैनन्। यहीँ नियामक निरीक्षणको भूमिका आउँछ। जसरी हामीसँग खाद्य सुरक्षा वा उपभोक्ता उत्पादनहरूका लागि नियमहरू छन्, त्यसरी नै एआई सुरक्षित र जिम्मेवारीपूर्वक प्रयोग भएको सुनिश्चित गर्न हामीलाई एउटा संरचना (framework) चाहिन्छ। यसमा सरकारी निकायहरूले डाटा गोपनीयताका लागि मापदण्डहरू बनाउने, एल्गोरिदममा हुने पक्षपातको अडिट गर्न अनिवार्य गर्ने, वा एआई प्रणालीबाट भएको क्षतिको लागि कानुनी दायित्व स्थापना गर्ने कुरा समावेश हुन सक्छ।

एआई एउटा विश्वव्यापी प्रविधि भएकाले विश्वव्यापी रूपमा मेल खाने सिद्धान्तहरू पनि महत्त्वपूर्ण छन्। अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगबिना, विभिन्न देशहरूले फरक-फरक मापदण्डहरू विकास गर्न सक्छन्, जसले गर्दा "तलसम्म पुग्ने दौड" (race to the bottom) सुरु हुन्छ। यसमा सबैभन्दा कमजोर नियम भएका देशहरूले सबैभन्दा धेरै एआई विकासलाई आकर्षित गर्छन्, जसले मानव अधिकार र सुरक्षामा ठूलो क्षति पुर्‍याउन सक्छ।

अन्ततः, प्राविधिक आविष्कारलाई बलियो नैतिक आधारसँग जोड्ने सन्तुलित दृष्टिकोण नै एआईलाई केवल एउटा शक्तिशाली, तर सम्भावित रूपमा खतरनाक, नयाँ प्रविधि नबनाई समाजलाई माथि उठाउने, मानव अधिकारको रक्षा गर्ने र सबैका लागि अवसरहरू सिर्जना गर्ने उपकरण बनाउने एक मात्र तरिका हो।

एआईको नैतिकता: चुनौती, महत्त्व र भविष्य

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) ले उद्योगहरू, निर्णय प्रक्रिया र दैनिक जीवनलाई नयाँ रूप दिइरहेको छ, तर यो शक्तिसँगै जिम्मेवारी पनि आउँछ। एआई प्रणालीहरू अझ सक्षम र स्वायत्त हुँदै जाँदा, निष्पक्षता, जवाफदेहिता, गोपनीयता र पक्षपातसम्बन्धी प्रश्नहरू पनि बढ्दै गइरहेका छन्। एआई नैतिकताले मानवीय मूल्य-मान्यता र सामाजिक मापदण्डहरूसँग मिल्ने गरी एआईको विकास र प्रयोगलाई मार्गदर्शन गर्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गर्दछ।

एआई नैतिकताको महत्त्व

पक्षपातबाट बच्ने: पक्षपातपूर्ण डाटामा तालिम पाएका एआई प्रणालीहरूले भेदभाव देखाउन सक्छन्। एआई नैतिकताले निष्पक्ष नतिजा सुनिश्चित गर्न एआईको विकासमा पक्षपातबाट बच्नमा ध्यान केन्द्रित गर्छ।
डाटा सुरक्षा: प्रणालीहरूले ठूलो मात्रामा डाटामा भर पर्छन्, जसले गोपनीयताका चिन्ताहरू बढाउँछ। नैतिकताले जिम्मेवार डाटा सङ्कलन र प्रयोगमा जोड दिन्छ।
पारदर्शिता र व्याख्या गर्ने क्षमता: एआईले कसरी निर्णय लिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ। एआई नैतिकताले यस्ता एआई मोडेलहरू निर्माण गर्न प्रोत्साहित गर्छ जसलाई हामी व्याख्या गर्न सक्छौँ।

एआई प्रणालीहरूमा विश्वास निर्माण गर्न र यसको नैतिक प्रयोग सुनिश्चित गर्न एथिक्सका पाँच स्तम्भहरू (निष्पक्षता र गैर-भेदभाव, पारदर्शिता, डाटा सुरक्षा, व्याख्या गर्ने क्षमता, मानव स्वायत्तता र नियन्त्रण) महत्त्वपूर्ण छन्।

केही सामान्य एआई नैतिकताका चुनौतीहरू

ब्ल्याक बक्स (Black Box) समस्या: धेरै एआई प्रणालीहरू, विशेष गरी डिप लर्निङ मोडेलहरू "ब्ल्याक बक्स" जस्तै काम गर्छन्। कुनै खास नतिजा कसरी उत्पन्न भयो भन्ने कुरा पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ। पारदर्शिताको यो कमीले विश्वासलाई कमजोर बनाउँछ र जवाफदेहितालाई सीमित गर्छ।
डाटा गोपनीयता र सुरक्षा: डाटा पाइपलाइन र मोडेलको अखण्डतामा धेरै निर्भर भएकाले एआई मोडेलहरू डाटा चुहावट र शत्रुतापूर्ण हमलाहरूको जोखिममा हुन्छन्। डाटाको गोपनीयता, प्रामाणिकता र बलियोपन सुनिश्चित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।
पक्षपात: तालिम डाटा वा एल्गोरिदमको निर्णय प्रक्रियामा विद्यमान पक्षपातका कारण अनुचित नतिजाहरू आउन सक्छन्। यस्तो पक्षपातपूर्ण डाटाले अनैतिक एआई निम्त्याउँछ।
जवाफदेहिताको अभाव: विकासकर्ता र संस्थाहरूले आफ्ना मोडेलहरूको प्रभावको जिम्मेवारी लिनुपर्छ। मोडेल तर्क वा कार्यान्वयनमा एउटा सानो त्रुटिले पनि गोपनीयता उल्लङ्घन वा सुरक्षा जोखिम जस्ता व्यापक समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
सुरक्षा जोखिमहरू: एआई प्रणालीहरू अप्रत्याशित तरिकाले असफल हुन सक्छन्। यी जोखिमहरूलाई सम्बोधन गर्न सुरक्षा उपायहरू, प्रमाणीकरण र कार्यान्वयन गर्नुअघि नै त्यसका नतिजाहरूको अनुमान लगाउनु आवश्यक छ।

एआईको नैतिक आचारसंहिता

व्याख्या गर्ने क्षमता: विकासकर्ताहरूले यस्ता प्रणालीहरू निर्माण गर्नुपर्छ जसका निर्णय र प्रक्रियाहरू बुझ्न सकियोस्। प्रणालीका निर्णयहरू, मोडेलको वास्तुकला र संस्करणको लग राख्नु यस प्रयासका आवश्यक अङ्गहरू हुन्।
डाटा गोपनीयता: प्रणालीहरूले अनधिकृत चुहावट रोक्न इन्क्रिप्सन, पहुँच नियन्त्रण र प्रमाणीकरण संयन्त्रहरू मार्फत प्रयोगकर्ताको डाटाको सुरक्षा गर्नुपर्छ।
निष्पक्षता: एआई प्रणालीहरूलाई पक्षपातपूर्ण निर्णयबाट बच्न मूल्याङ्कन गरिनुपर्छ। यसमा विविध डाटासेटहरू, निष्पक्षता-जागरूक एल्गोरिदमहरू र विभिन्न जनसाङ्ख्यिक समूहहरूमा प्रदर्शन परीक्षण समावेश छ।
जवाफदेहिता: नैतिक जिम्मेवारी एआई विकासमा संलग्न व्यक्ति र संस्थाहरूमा हुन्छ। स्पष्ट दिशानिर्देश र कागजातले सबै योगदानकर्ताहरूलाई प्रणालीको उद्देश्य र अनपेक्षित प्रभावहरू बुझाउन मद्दत गर्छ।
सुरक्षा: प्रणालीहरूलाई सुरक्षाको लागि कडा रूपमा परीक्षण गरिनुपर्छ। सेफसेफ संयन्त्र र रोलब्याक प्रक्रियाहरू सुरक्षित कार्यान्वयनका महत्त्वपूर्ण भाग हुन्।

एआईको नैतिकतालाई कसरी लागू गर्ने

यहाँ विकासकर्ताहरूले एआई विकासको समयमा प्रमुख नैतिक सिद्धान्तहरूलाई कसरी लागू गर्न सक्छन् भन्ने केही तरिकाहरू छन्:

व्याख्या गर्ने क्षमता: निर्णय तर्क पत्ता लगाउन व्याख्या गर्न सकिने मोडेलहरू एकीकृत गर्नुहोस्। विकासका चरणहरू, इनपुटहरू र प्रणालीको व्यवहारको लगको संरचित कागजात राख्नुहोस्।
डाटा सुरक्षा: भण्डारण र स्थानान्तरणको समयमा डाटा इन्क्रिप्सन लागू गर्नुहोस्। अनधिकृत प्रणाली प्रयोगलाई प्रतिबन्धित गर्न भूमिका-आधारित पहुँच र प्रमाणीकरण समावेश गर्नुहोस्।
पक्षपात कम गर्ने र निष्पक्षता सुनिश्चित गर्ने: वर्ग असन्तुलन र कम प्रतिनिधित्वको लागि डाटासेटहरूको अडिट गर्नुहोस्। जनसाङ्ख्यिक समता र समान अवसर जस्ता निष्पक्षता मेट्रिक्स प्रयोग गरेर मोडेलहरूको मूल्याङ्कन गर्नुहोस्।
जवाफदेहिता: शासन नीतिहरू मार्फत स्पष्ट जवाफदेहिता परिभाषित गर्नुहोस्। मुख्य विकास चरणहरूमा नैतिक समीक्षा र अनुपालन जाँचहरू समावेश गर्नुहोस्।
सुरक्षा: गम्भीर अवस्थाको परीक्षण गर्नुहोस् र असफल परिदृश्यहरूको नक्कल गर्नुहोस्। उच्च जोखिमका त्रुटिहरू पत्ता लगाउन फलब्याक संयन्त्र वा मानव निरीक्षणको व्यवस्था गर्नुहोस्।

एआईलाई अझ नैतिक बनाउने चरणहरू

यहाँ नैतिक एआईको विकास र कार्यान्वयनलाई बढावा दिनका लागि केही मुख्य चरणहरू छन्:

जिम्मेवार एआई प्रयोगका लागि कम्पनी-व्यापी मापदण्डहरू स्थापना गर्नुहोस्।
निष्पक्षता सुनिश्चित गर्न प्रि-प्रोसेसिङ प्रविधि र पुन:सन्तुलन (rebalancing) को प्रयोग गर्नुहोस्।
सूचित सहमति प्राप्त गर्नुहोस् र प्रयोगकर्ताहरूलाई डाटा नियन्त्रणका विकल्पहरू प्रदान गर्नुहोस्।
विचारधारादेखि कार्यान्वयनपछि गरिने निगरानीसम्म सम्पूर्ण एआई जीवनचक्रभरि नैतिक सोचलाई समावेश गर्नुहोस्।
विकासको क्रममा निर्णय र प्रभावहरूलाई ट्र्याक र कागजात गर्नुहोस्।

एआई नैतिकताको भविष्य

एआई नैतिकताको क्षेत्र तीव्र गतिमा विकसित भइरहेको छ। हामी यसको भविष्यमा निम्न कुराहरूको अपेक्षा गर्न सक्छौँ:

व्याख्या गर्न सकिने, निष्पक्ष र सुरक्षित एआईका लागि नयाँ संरचनाहरू निरन्तर देखा पर्नेछन्।
सरकारहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले एआईको शासनका लागि कानुन र मापदण्डहरू सक्रिय रूपमा विकास गरिरहेका छन्।
एआई स्वायत्त सवारी साधन र भविष्यवाणीमा आधारित स्वास्थ्य सेवा जस्ता नयाँ क्षेत्रहरूमा प्रवेश गर्दा नैतिक चिन्ताहरू अझ महत्त्वपूर्ण हुनेछन्।

नैतिक एआई भनेको विश्वास निर्माण गर्नु र प्रविधि मानव मूल्य-मान्यतासँग मिल्छ भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्नु हो। पारदर्शिता, निष्पक्षता, जवाफदेहिता र सुरक्षालाई एआईको विकासमा समावेश गरेर, इन्जिनियरहरू र सरोकारवालाहरूले एआईले सबैका लागि काम गर्ने भविष्यको आकार दिन सक्छन्।

यसको मुख्य विचार "एआईको भविष्य कति छिटो बनाउन सकिन्छ भन्नेमा मात्र केन्द्रित हुनु हुँदैन, तर यसले मानवताको सकारात्मक सेवा कसरी गर्न सक्छ भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्ने हो" भन्ने तर्क नै आज कृत्रिम बुद्धिमत्ताको क्षेत्रमा एउटा महत्त्वपूर्ण छलफलको विषय हो।