Critical thinking and collective stupidity
It identifies several interconnected causes and offers a solution centered on individual responsibility and a "spiritual act" of valuing truth over comfort. The erosion of critical thinking is not a single issue but a complex problem with several key drivers. We are bombarded with so much information that our brains resort to mental shortcuts. This leads to social proof, where we accept ideas simply because many others do, bypassing genuine analysis. The digital age has shortened our attention spans, making sustained focus difficult. Since critical thinking requires sustained attention, this trend hampers our ability to understand complex ideas. Thinking critically is described as an uncomfortable process that threatens our egos and existing beliefs. This leads to confirmation bias, where we actively seek out information that confirms what we already believe and avoid opposing views. This is a big problem og Nepalese people due to lack of education. Daniel Kahneman's work on the fast, instinctive brain system and the slow, deliberate one. In our fast-paced world, we rely on the first system, which is easily exploited for mass manipulation.
Artificial Intelegence AI
We should be excited about AI, not fearful. With the right mindset, AI becomes a tool for creativity, problem-solving, and progress. To truly benefit, Nepal must nurture critical thinkers—people who can question, analyze, and adapt. Incorporating critical thinking exercises from the earliest years of schooling will empower the next generation to harness technology wisely, challenge misinformation, and drive the transformation Nepal needs.
The Example of my father late Dharma Ratna Yami and AI
My father late father, Dharma Ratna Yami, as a powerful example of a natural critical thinker. Despite having no formal schooling, his intellect and ideas attracted prominent intellectuals of his time, demonstrating that true critical thinking is not dependent on formal education but on a courageous and inquiring mind. This example is used to connect to the current era of Artificial Intelligence (AI). Education was banned for general public till 1950—yet such was the force of his intellect and ideas that some of the greatest minds of his time were drawn to him. Pandit Rahul Sankrityayan stayed in our home three times and even wrote published details about my father in India. The celebrated writer Dharamvir Bharati was a frequent visitor. In 1956, when Dr. B.R. Ambedkar visited Nepal, he chose to stay in Dharma Ratna Yami’s home. He has published details about his experiences in his one of the books. How is it that a man with no formal schooling could attract such towering intellectuals? This alone speaks volumes about the extraordinary mind and magnetic influence of Dharma Ratna Yami—how deeply people were pulled into his thinking.
As the number of critical thinkers grows and their capacity for thoughtful analysis deepens, rigid religious dominance and unquestioned rituals will gradually lose their grip. Over time, faith may take on a more personal, reflective role, while public life is guided more by evidence, ethics, and open dialogue. For a country like Nepal to benefit from AI, it must foster a new generation of critical thinkers. Without people who can question and analyze, AI datasets could be manipulated by those in power, further distorting reality. There is an urgent need for a "war footing" effort to improve rural education and digital literacy to prevent a dangerous vacuum where AI biases can go unchallenged.
The Path Forward
The core solution presented is that critical thinking is not just a skill but a "spiritual act." This means choosing truth over comfort and growth over certainty. The true reason for the decline is people's fear of what critical thinking might reveal about their cherished beliefs and identities. We all should be cultivating awareness by being conscious of our mental habits, the sources we consume, and whether we are thinking or just reacting. The practice of thinking about our own thinking. The ability to hold two opposing ideas in tension to reach a deeper understanding. Become the architects of their own minds is the most revolutionary way to push back against collective stupidity.
Translated by GEMINI
आलोचनात्मक सोच र सामूहिक मूर्खता
यस लेखले एक अर्कासँग जोडिएका धेरै कारणहरू पत्ता लगाएको छ र व्यक्तिगत जिम्मेवारी तथा सत्यलाई आरामभन्दा बढी महत्त्व दिने "आध्यात्मिक कार्य" मा केन्द्रित समाधान प्रस्तुत गरेको छ। आलोचनात्मक सोचको ह्रास कुनै एउटा मात्र मुद्दा नभई धेरै मुख्य कारकहरू भएको एक जटिल समस्या हो। हामीमाथि यति धेरै जानकारीको वर्षा हुन्छ कि हाम्रो दिमागले मानसिक छोटो बाटो (mental shortcuts) अपनाउँछ। यसले गर्दा सामाजिक प्रमाण (social proof) को अवस्था आउँछ, जहाँ हामी धेरै मानिसहरूले स्वीकार गरेको हुनाले मात्र कुनै विचारलाई स्वीकार गर्छौं, र वास्तविक विश्लेषणलाई बेवास्ता गर्छौं।
डिजिटल युगले हाम्रो ध्यान अवधि (attention span) छोट्याएको छ, जसले गर्दा निरन्तर ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो भएको छ। आलोचनात्मक सोचका लागि निरन्तर ध्यान आवश्यक पर्ने भएकाले, यो प्रवृत्तिले हामीलाई जटिल विचारहरू बुझ्न बाधा पुर्याउँछ। आलोचनात्मक तरिकाले सोच्नुलाई एउटा असहज प्रक्रियाको रूपमा वर्णन गरिएको छ जसले हाम्रो अहम् र पहिलेदेखि नै स्थापित विश्वासहरूलाई चुनौती दिन्छ। यसले पुष्टि पूर्वाग्रह (confirmation bias) लाई निम्त्याउँछ, जहाँ हामी आफूले पहिले नै विश्वास गरेको कुरालाई पुष्टि गर्ने जानकारी मात्र खोज्छौं र विरोधी विचारहरूलाई बेवास्ता गर्छौं। शिक्षाको कमीका कारण नेपालीहरूमा यो एउटा ठूलो समस्या हो। ड्यानियल काहनेमानको तीव्र, सहज दिमाग प्रणाली र ढिलो, विवेकपूर्ण प्रणालीसम्बन्धी कामले यो देखाउँछ। हाम्रो तीव्र गतिको संसारमा, हामी पहिलो प्रणालीमा भर पर्छौं, जसलाई सामूहिक हेरफेर (mass manipulation) का लागि सजिलै दुरुपयोग गर्न सकिन्छ।
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई)
हामीले एआईसँग डराउनुको सट्टा उत्साहित हुनुपर्छ। सही मानसिकताका साथ, एआई रचनात्मकता, समस्या समाधान र प्रगतिको लागि एउटा उपकरण बन्न सक्छ। यसबाट साच्चिकै फाइदा लिनका लागि, नेपालले आलोचनात्मक विचारकहरू — प्रश्न गर्न, विश्लेषण गर्न र अनुकूलन गर्न सक्ने मानिसहरू — को विकास गर्नुपर्छ। विद्यालयको प्रारम्भिक वर्षदेखि नै आलोचनात्मक सोचका अभ्यासहरू समावेश गर्नाले आउँदो पुस्तालाई प्रविधिको बुद्धिमत्तापूर्वक उपयोग गर्न, गलत जानकारीलाई चुनौती दिन र नेपाललाई आवश्यक परिवर्तन ल्याउन सशक्त बनाउनेछ।
मेरो बुवा स्वर्गीय धर्म रत्न यमी र एआईको उदाहरण
मेरो बुवा स्वर्गीय धर्म रत्न यमी एक प्राकृतिक आलोचनात्मक विचारकको शक्तिशाली उदाहरण हुनुहुन्थ्यो। कुनै औपचारिक स्कुलिङ नभए पनि, उहाँको बौद्धिकता र विचारहरूले आफ्नो समयका प्रख्यात बुद्धिजीवीहरूलाई आकर्षित गर्दथ्यो, जसले वास्तविक आलोचनात्मक सोच औपचारिक शिक्षामा नभई साहसी र जिज्ञासु दिमागमा निर्भर गर्दछ भन्ने प्रमाणित गर्दछ। यो उदाहरणलाई कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) को वर्तमान युगसँग जोड्न प्रयोग गरिएको छ। सन् १९५० सम्म सर्वसाधारणका लागि शिक्षामा प्रतिबन्ध थियो — तर पनि उहाँको बौद्धिकता र विचारको शक्ति यति बलियो थियो कि आफ्नो समयका केही महान् दिमागहरू उहाँप्रति आकर्षित भएका थिए। पण्डित राहुल सांकृत्यायन हाम्रो घरमा तीन पटक बस्नुभयो र भारतमा मेरो बुवाबारे प्रकाशित विस्तृत विवरणहरू पनि लेख्नुभयो। प्रसिद्ध लेखक धर्मवीर भारती प्रायः आउने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। सन् १९५६ मा, जब डा. बी.आर. अम्बेडकर नेपाल आउनुभयो, उहाँ धर्म रत्न यमीको घरमा बस्ने रोज्नुभयो। उहाँले आफ्नो एक पुस्तकमा आफ्ना अनुभवहरूको बारेमा विस्तृत विवरण प्रकाशित गर्नुभएको छ। कुनै पनि औपचारिक स्कुलिङ नभएको एक व्यक्तिले कसरी यस्ता महान् बुद्धिजीवीहरूलाई आकर्षित गर्न सक्नुभयो? यसले मात्रै धर्म रत्न यमीको असाधारण दिमाग र चुम्बकीय प्रभावको बारेमा धेरै कुरा बताउँछ — मानिसहरू उहाँको सोचमा कति गहिरोसँग आकर्षित भएका थिए।
आलोचनात्मक विचारकहरूको संख्या बढ्दै जाँदा र उनीहरूको विचारशील विश्लेषणको क्षमता गहिरिँदै जाँदा, कठोर धार्मिक प्रभुत्व र प्रश्न नगरिएका कर्मकाण्डहरूले बिस्तारै आफ्नो पकड गुमाउनेछन्। समयक्रममा, विश्वासले अझ व्यक्तिगत, मननशील भूमिका लिन सक्छ, जबकि सार्वजनिक जीवन प्रमाण, नैतिकता र खुला संवादद्वारा बढी निर्देशित हुनेछ। नेपालजस्तो देशले एआईबाट फाइदा लिनका लागि, यसले आलोचनात्मक विचारकहरूको नयाँ पुस्तालाई बढावा दिनुपर्छ। प्रश्न गर्न र विश्लेषण गर्न सक्ने मानिसहरू नभए, एआईका डेटासेटहरू सत्तामा रहेकाहरूद्वारा हेरफेर हुन सक्छन्, जसले वास्तविकतालाई थप विकृत गर्नेछ। एआई पूर्वाग्रहहरूलाई चुनौती नदिई छोड्दा खतरनाक अवस्था सिर्जना हुन सक्ने हुनाले ग्रामीण शिक्षा र डिजिटल साक्षरता सुधार गर्न "युद्धस्तर" मा तत्काल प्रयास गर्नु आवश्यक छ।
अगाडिको बाटो
प्रस्तुत गरिएको मुख्य समाधान यो हो कि आलोचनात्मक सोच केवल एउटा सीप मात्र नभई एक "आध्यात्मिक कार्य" हो। यसको अर्थ आरामभन्दा सत्यलाई र निश्चितताभन्दा विकासलाई छान्नु हो। यस ह्रासको वास्तविक कारण मानिसहरूलाई आलोचनात्मक सोचले उनीहरूको मनपर्ने विश्वास र पहिचानको बारेमा के प्रकट गर्छ भन्ने डर हो।
हामी सबैले आफ्नो मानसिक बानी, हामीले उपभोग गर्ने स्रोतहरू, र हामी सोचिरहेका छौं वा केवल प्रतिक्रिया दिइरहेका छौं भन्ने कुरामा सचेत भएर जागरूकता खेती गर्नुपर्छ। आफ्नै सोचको बारेमा सोच्ने अभ्यास गर्नुपर्छ। गहिरो समझमा पुग्नका लागि दुई विपरीत विचारहरूलाई सन्तुलनमा राख्न सक्ने क्षमता विकास गर्नुपर्छ। आफ्नै दिमागका वास्तुकार बन्नु नै सामूहिक मूर्खताको विरुद्धमा लड्ने सबैभन्दा क्रान्तिकारी तरिका हो।