The Disappearance of Critical Thinking and the Rise of "Collective Stupidity"
Society is facing a dangerous decline in critical thinking, leading to a phenomenon called "collective stupidity." This is defined as a state where large groups of people adopt shallow thinking, blindly accept narratives, and surrender their intellectual independence. The text identifies several key drivers behind this problem.
The Role of Information Overload
We are constantly bombarded with notifications, news, and updates. The human mind, not built for this level of input, relies on mental shortcuts, cognitive biases, and groupthink to cope. This leads to social proof, where we assume something is true or important simply because many others like or comment on it, bypassing genuine reason.
The Decline of Deep Reading and Sustained Attention
The digital age has rewired our brains, encouraging skimming and multitasking over deep reading and sustained focus. Since critical thinking requires sustained attention to analyze and reflect, our shrinking attention spans make it difficult to truly understand complex ideas.
Emotional Barriers to Critical Thinking
Thinking critically is described as an uncomfortable and even threatening process. It forces us to admit we don't know everything and challenges our egos. In a culture that values certainty and identity, people often retreat into their "tribes" and defend their beliefs rather than engaging in honest, Socratic dialogue. This is driven by confirmation bias, where we seek out information that confirms our existing beliefs and avoid contradictory evidence.
The Battle Within the Mind
The text explains that the human brain is more emotional than rational. According to psychologist Daniel Kahneman, our brains operate on two systems: a fast, instinctive one and a slow, deliberate one. In our fast-paced world, most people are stuck in "fast mode," relying on stereotypes and mental shortcuts that can be easily exploited by marketers, politicians, and the media. This makes people vulnerable to mass manipulation.
The Courage to Think Independently
The progress has always come from those who dare to think differently and challenge the collective ignorance of their time, citing figures like Galileo and Martin Luther King Jr. Critical thinking is presented as an act of rebellion that requires courage and integrity, but also leads to clarity and self-respect.
My fatherm, late Dharma Ratna Yami, was a great critical thinker, a man whose mind could cut through confusion and reveal truth with clarity. He had no formal education—he never even went to school because education was banned for general public till 1950—yet such was the force of his intellect and ideas that some of the greatest minds of his time were drawn to him. Pandit Rahul Sankrityayan stayed in our home three times and even wrote published details about my father in India. The celebrated writer Dharamvir Bharati was a frequent visitor. In 1956, when Dr. B.R. Ambedkar visited Nepal, he chose to stay in Dharma Ratna Yami’s home. He has published details about his experiences in his one of the books. How is it that a man with no formal schooling could attract such towering intellectuals? This alone speaks volumes about the extraordinary mind and magnetic influence of Dharma Ratna Yami—how deeply people were pulled into his thinking.
AI
We should be excited about AI, not fearful. With the right mindset, AI becomes a tool for creativity, problem-solving, and progress. To truly benefit, Nepal must nurture critical thinkers—people who can question, analyze, and adapt. Incorporating critical thinking exercises from the earliest years of schooling will empower the next generation to harness technology wisely, challenge misinformation, and drive the transformation Nepal needs.
Senior citizens—carriers of lived memory and moral authority—must step forward at a war footing to protect equity, awaken public awareness, and ensure that technology serves the many, not the manipulative few. Today, in Nepal’s rural core, the learning system remains deeply inadequate—teachers lack proper training, infrastructure is outdated, and resources are scarce. If large sections of our population remain illiterate or digitally unaware, how can we expect AI datasets to reflect the true realities of our diverse society without being manipulated by those in power? Illiteracy creates a dangerous vacuum where narratives can be distorted and biases embedded into technology without challenge.
The Responsibility of the Individual
The core reason for the disappearance of critical thinking is not an inability to do it, but a fear of what it might reveal. People are afraid to question beliefs that provide psychological safety and identity. The final, and most important, truth presented is that critical thinking is not just an intellectual skill, but a spiritual act—a choice to honor truth over comfort and growth over certainty.
There is an urgent need to cultivate awareness, practice metacognition (thinking about our thinking), and engage in dialectical thinking. It is an invitation to "wake up" and become the architect of your own mind, recognizing that this personal act of thinking is a public service and the most revolutionary thing an individual can do to counter the collective trend.
translation my gemini
आलोचनात्मक सोचको अभाव र "सामूहिक मूर्खता" को उदय
समाज आलोचनात्मक सोचको खतरनाक ह्रासको सामना गरिरहेको छ, जसले गर्दा "सामूहिक मूर्खता" नामक घटनाको जन्म भएको छ। यसलाई यस्तो अवस्थाको रूपमा परिभाषित गरिएको छ जहाँ ठूलो संख्यामा मानिसहरूले सतही सोच अपनाउँछन्, कथालाई आँखा चिम्लेर स्वीकार गर्छन् र आफ्नो बौद्धिक स्वतन्त्रतालाई त्याग्छन्। यस लेखले यस समस्याका पछाडि धेरै मुख्य कारकहरू पहिचान गर्दछ।
जानकारीको अतिभारको भूमिका
हामीमाथि निरन्तर सूचनाहरू, समाचारहरू र अपडेटहरूको वर्षा भइरहेको छ। मानव मस्तिष्क, यति धेरै जानकारीका लागि बनेको छैन, त्यसैले यसले सामना गर्न मानसिक छोटो बाटो, संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह (cognitive biases) र समूह सोच (groupthink) मा निर्भर गर्दछ। यसले सामाजिक प्रमाण (social proof) को अवस्था निम्त्याउँछ, जहाँ हामी कुनै कुरालाई धेरै मानिसले मन पराएको वा टिप्पणी गरेको हुनाले मात्र सही वा महत्त्वपूर्ण छ भनी मान्दछौं, र वास्तविक तर्कलाई बेवास्ता गर्छौं।
गहिरो अध्ययन र निरन्तर ध्यानको ह्रास
डिजिटल युगले हाम्रो मस्तिष्कलाई पुनर्व्यवस्थित गरेको छ, जसले गहिरो अध्ययन र निरन्तर ध्यानको सट्टा सरसरी हेराइ र बहुकार्यलाई प्रोत्साहन गर्दछ। आलोचनात्मक सोचलाई विश्लेषण गर्न र मनन गर्न निरन्तर ध्यान आवश्यक पर्ने भएकाले, हाम्रो घट्दो ध्यान अवधिले जटिल विचारहरूलाई साँचो रूपमा बुझ्न गाह्रो बनाउँछ।
आलोचनात्मक सोचका लागि भावनात्मक बाधाहरू
आलोचनात्मक तरिकाले सोच्नुलाई एउटा असहज र डरलाग्दो प्रक्रियाको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यसले हामीलाई सबै कुरा थाहा छैन भनी स्वीकार गर्न बाध्य बनाउँछ र हाम्रो अहम् (egos) लाई चुनौती दिन्छ। निश्चितता र पहिचानलाई महत्त्व दिने संस्कृतिमा, मानिसहरू प्रायः आफ्नो "समूह" मा फर्कन्छन् र इमान्दार, सुकरात शैलीको संवादमा संलग्न हुनुको सट्टा आफ्ना विश्वासहरूको रक्षा गर्छन्। यो पुष्टि पूर्वाग्रह (confirmation bias) द्वारा संचालित हुन्छ, जहाँ हामी आफ्ना विद्यमान विश्वासहरूलाई पुष्टि गर्ने जानकारी खोज्छौं र विरोधाभासपूर्ण प्रमाणहरूलाई बेवास्ता गर्छौं।
मस्तिष्क भित्रको लडाई
यो लेखले मानव मस्तिष्क तार्किक भन्दा बढी भावनात्मक हुन्छ भनी व्याख्या गर्दछ। मनोवैज्ञानिक डेनियल काहनेमानका अनुसार, हाम्रो मस्तिष्क दुई प्रणालीमा सञ्चालन हुन्छ: एक द्रुत, सहज प्रणाली र एक ढिलो, विवेकपूर्ण प्रणाली। हाम्रो तीव्र गतिको संसारमा, अधिकांश मानिसहरू "द्रुत मोड" मा फसेका छन्, जो स्टेरियोटाइपहरू र मानसिक छोटो बाटोमा भर पर्छन् जसलाई बजार विशेषज्ञहरू, राजनीतिज्ञहरू र मिडियाद्वारा सजिलै दुरुपयोग गर्न सकिन्छ। यसले मानिसहरूलाई सामूहिक हेरफेर (mass manipulation) को लागि कमजोर बनाउँछ।
स्वतन्त्र रूपमा सोच्ने साहस
प्रगति सधैं ती मानिसहरूबाट आएको छ जसले आफ्नो समयको सामूहिक अज्ञानतालाई फरक तरिकाले सोच्ने र चुनौती दिने साहस गरे, जस्तै ग्यालिलियो र मार्टिन लुथर किंग जूनियर। आलोचनात्मक सोचलाई विद्रोहको एक कार्यको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ जसलाई साहस र निष्ठाको आवश्यकता पर्दछ, तर यसले स्पष्टता र आत्मसम्मान पनि दिन्छ।
मेरो बुवा, स्वर्गीय धर्म रत्न यमी, एक महान् आलोचनात्मक विचारक हुनुहुन्थ्यो, एक यस्तो व्यक्ति जसको दिमागले भ्रमलाई हटाएर सत्यलाई स्पष्टताका साथ प्रकट गर्न सक्थ्यो। उहाँको कुनै औपचारिक शिक्षा थिएन — उहाँ कहिल्यै स्कुल जानुभएन किनभने सन् १९५० सम्म सर्वसाधारणका लागि शिक्षामा प्रतिबन्ध थियो — तर पनि उहाँको बौद्धिकता र विचारको शक्ति यति बलियो थियो कि आफ्नो समयका केही महान् दिमागहरू उहाँप्रति आकर्षित भएका थिए। पण्डित राहुल सांकृत्यायन हाम्रो घरमा तीन पटक बस्नुभयो र भारतमा मेरो बुवाबारे प्रकाशित विस्तृत विवरणहरू पनि लेख्नुभयो। प्रसिद्ध लेखक धर्मवीर भारती प्रायः आउने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। सन् १९५६ मा, जब डा. बी.आर. अम्बेडकर नेपाल आउनुभयो, उहाँ धर्म रत्न यमीको घरमा बस्ने रोज्नुभयो। उहाँले आफ्नो एक पुस्तकमा आफ्ना अनुभवहरूको बारेमा विस्तृत विवरण प्रकाशित गर्नुभएको छ। कुनै पनि औपचारिक स्कुलिङ नभएको एक व्यक्तिले कसरी यस्ता महान् बुद्धिजीवीहरूलाई आकर्षित गर्न सक्नुभयो? यसले मात्रै धर्म रत्न यमीको असाधारण दिमाग र चुम्बकीय प्रभावको बारेमा धेरै कुरा बताउँछ — मानिसहरू उहाँको सोचमा कति गहिरोसँग आकर्षित भएका थिए।
एआई (AI)
हामी एआईसँग डराउनुको सट्टा उत्साहित हुनुपर्छ। सही मानसिकताका साथ, एआई रचनात्मकता, समस्या समाधान र प्रगतिको लागि एउटा उपकरण बन्न सक्छ। यसबाट साच्चिकै फाइदा लिनका लागि, नेपालले आलोचनात्मक विचारकहरू — प्रश्न गर्न, विश्लेषण गर्न र अनुकूलन गर्न सक्ने मानिसहरू — को विकास गर्नुपर्छ। विद्यालयको प्रारम्भिक वर्षदेखि नै आलोचनात्मक सोचका अभ्यासहरू समावेश गर्नाले आउँदो पुस्तालाई प्रविधिको बुद्धिमत्तापूर्वक उपयोग गर्न, गलत जानकारीलाई चुनौती दिन र नेपाललाई आवश्यक परिवर्तन ल्याउन सशक्त बनाउनेछ।
वरिष्ठ नागरिकहरू — जसले जीवित स्मृति र नैतिक अधिकार बोकेका छन् — ले समताको रक्षा गर्न, सार्वजनिक चेतना जगाउन र प्रविधिले केही व्यक्तिहरूको मात्र नभई धेरैको सेवा गरोस् भन्ने सुनिश्चित गर्नका लागि युद्धस्तरमा अगाडि आउनुपर्छ। आज, नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा, शिक्षा प्रणाली अझै पनि गहिरो रूपमा अपर्याप्त छ — शिक्षकहरूलाई उचित तालिम छैन, पूर्वाधार पुरानो छ, र स्रोतसाधनको अभाव छ। यदि हाम्रो जनसंख्याको ठूलो हिस्सा निरक्षर वा डिजिटल रूपमा अनभिज्ञ रहन्छ भने, हामी कसरी अपेक्षा गर्न सक्छौं कि एआई डेटासेटहरूले सत्तामा रहेकाहरूद्वारा हेरफेर नगरी हाम्रो विविध समाजको वास्तविक यथार्थतालाई प्रतिबिम्बित गर्छन्? निरक्षरताले एउटा खतरनाक खाली ठाउँ सिर्जना गर्दछ जहाँ कथाहरूलाई तोडमोड गर्न सकिन्छ र पूर्वाग्रहहरूलाई चुनौती बिना प्रविधिमा समावेश गर्न सकिन्छ।
व्यक्तिको जिम्मेवारी
आलोचनात्मक सोचको ह्रासको मुख्य कारण यसलाई गर्न नसक्नु होइन, तर यसले के प्रकट गर्छ भन्ने डर हो। मानिसहरू मनोवैज्ञानिक सुरक्षा र पहिचान प्रदान गर्ने विश्वासहरूमाथि प्रश्न गर्न डराउँछन्। प्रस्तुत गरिएको अन्तिम, र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण, सत्य यो हो कि आलोचनात्मक सोच केवल एक बौद्धिक सीप मात्र नभई एक आध्यात्मिक कार्य हो — आरामभन्दा सत्यलाई र निश्चितताभन्दा विकासलाई सम्मान गर्ने छनौट।
चेतनाको विकास गर्न, मेटाकग्निसन (आफ्नै सोचको बारेमा सोच्ने) को अभ्यास गर्न, र द्वन्द्वात्मक सोच (dialectical thinking) मा संलग्न हुन तत्काल आवश्यकता छ। यो "जाग्न" र आफ्नो दिमागको वास्तुकार बन्नको लागि एक निमन्त्रणा हो, यो व्यक्तिगत सोचको कार्य एक सार्वजनिक सेवा हो र सामूहिक प्रवृत्तिको प्रतिरोध गर्न एक व्यक्तिले गर्न सक्ने सबैभन्दा क्रान्तिकारी कुरा हो भन्ने कुरा बुझ्नु हो।
There is an urgent need of getting people to come forward, stand tall, and speak out against the decline of critical thinking requires a multi-pronged approach that targets individuals, communities, and institutions.
Individual Empowerment
* Promote Media Literacy: Encourage people to question the information they consume. Teach them to identify biased sources, check for evidence, and recognize emotional manipulation. This can be done through workshops, online courses, and public awareness campaigns.
* Encourage Deliberate Thinking: Urge people to slow down before reacting. Promote practices like metacognition—thinking about one's own thought processes—and encourage the habit of seeking out opposing viewpoints. This helps individuals break free from mental shortcuts and echo chambers.
* Lead by Example: Be a model of critical thinking in your daily life. Engage in respectful, fact-based dialogue, admit when you're wrong, and show that it's okay to change your mind based on new evidence.
Community Building
* Create Safe Spaces for Dialogue: Establish forums, clubs, and community centers where people can discuss complex issues without fear of being silenced or shamed. The goal is to facilitate dialectical thinking—the process of holding two opposing ideas in tension to reach a deeper understanding.
* Support Local Journalism: Champion local news outlets that prioritize in-depth reporting and hold power accountable. A strong local media landscape provides a crucial alternative to sensationalized national or international news cycles.
* Organize Public Events: Host talks, debates, and panels featuring diverse speakers. These events can help demystify complex topics and show that thoughtful disagreement is a healthy and necessary part of a functioning society.
Institutional Reform
* Integrate Critical Thinking into Education: Advocate for educational reforms that prioritize critical thinking skills over rote memorization from an early age. This includes teaching students how to analyze sources, construct logical arguments, and evaluate evidence.
* Leverage Technology Responsibly: Call on tech companies to design platforms that foster meaningful dialogue rather than rewarding outrage and sensationalism. Support the development of tools that help users identify misinformation and understand the algorithms that shape their feeds.
* Empower Senior Citizens: As you mentioned, senior citizens have invaluable lived experience. Encourage them to become active in their communities, sharing their wisdom and moral authority to protect equity and ensure that technology serves the public good, not just the powerful few. This can include digital literacy training specifically for older adults to help them navigate the modern information landscape.
Translated by Gemini
यसलाई नेपालीमा अनुवाद गरौं।
आलोचनात्मक सोचको ह्रास र 'सामूहिक मूर्खता' को उदय
समाजमा आलोचनात्मक सोच को खतरनाक ह्रास हुँदै गइरहेको छ, जसले गर्दा 'सामूहिक मूर्खता' (collective stupidity) भन्ने अवस्था सिर्जना भइरहेको छ। यो भनेको ठूलो संख्यामा मानिसहरूले सतही सोचाइ अपनाउने, कुनै पनि कुरालाई जस्ताको त्यस्तै स्वीकार गर्ने र आफ्नो बौद्धिक स्वतन्त्रतालाई त्याग्ने अवस्था हो। यस समस्याका पछाडि धेरै मुख्य कारणहरू छन्।
सूचनाको अधिकता (Information Overload)
हामीमाथि चौबीसै घण्टा सूचना, समाचार र अपडेटहरूको वर्षा भइरहेको छ। हाम्रो दिमाग यस्तो अत्यधिक इनपुटको लागि बनेको छैन, त्यसैले यो मानसिक छोटोबाटो (mental shortcuts), संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह (cognitive biases) र सामूहिक सोच (groupthink) मा निर्भर हुन थाल्छ। यसले गर्दा सामाजिक प्रमाण (social proof) को अवस्था सिर्जना हुन्छ, जहाँ हामी हजारौं लाइक र कमेन्ट भएको कुनै पनि कुरालाई सत्य मान्छौं, किनभने धेरैले यसलाई स्वीकार गरिसकेका हुन्छन्।
गहिरो पठन र निरन्तर ध्यानको कमी
डिजिटल युगले हाम्रो दिमागलाई पुनर्स्थापित गरेको छ, जसले गर्दा हामी सतही रूपमा मात्रै पढ्छौं र धेरै काम एकै पटक गर्न खोज्छौं। आलोचनात्मक सोचका लागि निरन्तर ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ, तर हाम्रो घट्दै गएको एकाग्रताले गर्दा हामीलाई जटिल कुराहरू बुझ्न गाह्रो भएको छ।
आलोचनात्मक सोचका भावनात्मक अवरोधहरू
आलोचनात्मक रूपमा सोच्नुलाई असहज र चुनौतीपूर्ण कार्यको रूपमा वर्णन गरिएको छ। यसले हामीलाई सबै कुरा थाहा छैन भन्ने कुरा स्वीकार गर्न बाध्य पार्छ र हाम्रो अहंकारलाई चुनौती दिन्छ। जुन संस्कृतिले निश्चितता र पहिचानलाई महत्त्व दिन्छ, त्यहाँ मानिसहरू आफ्ना 'समूह' मा फर्कन्छन् र आफ्ना विश्वासहरूको रक्षा गर्छन्। यसको पछाडि पुष्टि पूर्वाग्रह (confirmation bias) ले काम गरेको हुन्छ, जहाँ हामी आफ्ना विश्वासहरूलाई पुष्टि गर्ने जानकारी मात्र खोज्छौं।
दिमाग भित्रको द्वन्द्व
यो पाठले मानव दिमाग तर्कसंगत भन्दा बढी भावनात्मक रहेको बताउँछ। मनोवैज्ञानिक डेनियल काहनेमानका अनुसार, हाम्रो दिमाग दुई प्रणालीमा चल्छ: एउटा छिटो र सहज, अर्को ढिलो र जानाजानी। हाम्रो द्रुत गतिको संसारमा, धेरै मानिसहरू पहिलो प्रणालीमा अडकिएका छन्, जसलाई बजार, राजनीतिज्ञ र मिडियाले सजिलै प्रयोग गर्न सक्छन्। यसले मानिसहरूलाई सामूहिक हेरफेर (mass manipulation) को लागि कमजोर बनाउँछ।
स्वतन्त्र रूपमा सोच्ने साहस
यस पाठले ग्यालिलियो र मार्टिन लुथर किङ जूनियरजस्ता महान व्यक्तिहरूको उदाहरण दिँदै प्रगति सधैं ती मानिसहरूबाट आएको छ जसले फरक सोच्ने र आफ्नो समयको सामूहिक अज्ञानतालाई चुनौती दिने साहस राखेका थिए। आलोचनात्मक सोचलाई एक प्रकारको विद्रोहको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ जसका लागि साहस र इमानदारी चाहिन्छ, तर यसले स्पष्टता र आत्म-सम्मान पनि दिन्छ।
धर्मरत्न यमी र एआईको उदाहरण
तपाईंका पिताजी, स्वर्गीय धर्मरत्न यमी, प्राकृतिक रूपमा नै एक महान आलोचनात्मक चिन्तक हुनुहुन्थ्यो। कुनै औपचारिक शिक्षा नहुँदा पनि उहाँको बौद्धिकताले उहाँको समयका ठूला विद्वानहरूलाई आकर्षित गर्यो। यसले के देखाउँछ भने, साँचो आलोचनात्मक सोच औपचारिक शिक्षामा होइन, बल्कि जिज्ञासु र साहसी दिमागमा निर्भर गर्दछ।
यो उदाहरणलाई कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) को वर्तमान युगसँग जोड्दै, पाठले नेपालजस्तो देशले एआईबाट लाभ लिनको लागि आलोचनात्मक चिन्तकहरूको नयाँ पुस्ता तयार पार्नुपर्ने तर्क गर्छ। यसका लागि ग्रामीण क्षेत्रको शिक्षा प्रणाली सुधार गर्न र डिजिटल साक्षरता बढाउनुपर्नेमा जोड दिइएको छ, ताकि समाजमा विकृति र पूर्वाग्रहहरूलाई एआईमा प्रवेश गर्नबाट रोक्न सकियोस्।
व्यक्तिको जिम्मेवारी र समाधान
यो पाठको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सन्देश के हो भने, आलोचनात्मक सोचको ह्रास हुनुको मुख्य कारण यो नसक्नु होइन, बरु यसले प्रकट गर्न सक्ने कुराको डर हो। मानिसहरू आफ्नो मानसिक सुरक्षा र पहिचान दिने विश्वासहरूमाथि प्रश्न उठाउन डराउँछन्। यसैले आलोचनात्मक सोचलाई एक बौद्धिक सीप मात्र नभई एक आध्यात्मिक कार्य (spiritual act) को रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ—जहाँ सुविधा र निश्चितता भन्दा सत्य र विकासलाई महत्त्व दिइन्छ।
यो प्रवृत्तिलाई रोक्नका लागि, पाठले निम्न सुझावहरू दिएको छ:
* सचेतना बढाउने: आफ्नो मानसिक बानी, सूचनाको स्रोत र आफू कहिले सोचिरहेको र कहिले प्रतिक्रिया मात्र दिइरहेको छु भन्ने कुरामा सचेत रहने।
* मेटाकोग्निशन: आफ्नो सोचाइको बारेमा सोच्ने अभ्यास गर्ने।
* द्वन्द्वात्मक सोच: दुई विरोधी विचारहरूलाई एकै ठाउँमा राखेर गहिरो समझमा पुग्ने क्षमता विकास गर्ने।
अन्तमा, यो पाठले प्रत्येक व्यक्तिलाई "ब्युँझिन" र आफ्नो दिमागको वास्तुकार आफैँ बन्न आह्वान गरेको छ। यसले यो व्यक्तिगत कार्य नै सामूहिक मूर्खताको विरुद्ध सबैभन्दा क्रान्तिकारी कदम हुने बताउँछ।