If the story of Nepal’s democratic struggle is told honestly, it must include women like my mother—silent pillars without whom the house of change would have collapsed. While leaders make history with their names in books and speeches, it is often the unseen sacrifices of women like her that keep history alive.
My mother, Hiradevi Yami, was born into a wealthy family with a proud heritage. But love and conviction do not always walk the easy path. My father, Dharmarath Yami, came from a family whose wealth had been confiscated and looted by King Chandrasamshira’s regime. His frequent imprisonments were a testament to his commitment to justice and resistance against tyranny.
After one of his jail terms, his grandmother sought to arrange a marriage between him and my mother—an attempt to unite family ties despite hardship. But Hiradevi’s family rejected the proposal outright. “How could the daughter of such a wealthy and respected family marry a man who did not even own a single brick?” they asked. This rejection was rooted not only in social status but in fear and the harsh realities of political oppression at the time.
Yet, my mother’s heart and spirit were stronger than all barriers. She chose love and justice over comfort and privilege. She stood by my father through every trial, every imprisonment, every moment of scarcity. Even as they faced poverty and hardship, her courage never faltered.
She was arrested during childbirth and again when breastfeeding her baby—moments when any mother should have been safest and most cared for. Despite this, she endured. She stretched scarce resources to feed not only her family but also the many who gathered around my father seeking guidance. She collected rainwater to meet daily needs and borrowed money to keep the household afloat.
My mother’s life is a testament to the strength of sacrifice. She showed us that true courage is not only in bold actions but in enduring hardship without losing hope or compassion.
As we remember Nepal’s democratic heroes, let us also honor women like Hiradevi Yami, who stood behind the scenes, holding everything together when the world seemed to fall apart. Without their sacrifices, the house of change would have surely collapsed.
नेपालको लोकतान्त्रिक सङ्घर्षको कथा इमानदारीपूर्वक भन्ने हो भने, यसमा मेरी आमा जस्ता महिलाहरूलाई पनि समावेश गर्नुपर्छ - जो बिना कुनै हल्लाखल्ला घरका अदृश्य खम्बा बनेर उभिए। उनीहरू बिना परिवर्तनको घर भत्किने थियो। नेताहरूले किताब र भाषणमा आफ्नो नाम लेखाएर इतिहास बनाउँछन्, तर इतिहासलाई जीवित राख्ने काम मेरी आमा जस्ता महिलाहरूको अनदेखा त्यागले नै गरेको हुन्छ।
मेरी आमा, हिरादेवी यामी, एक धनी र सम्मानित परिवारमा जन्मनुभएको थियो। तर, प्रेम र विश्वासले सधैँ सजिलो बाटो हिँड्दैन। मेरा बुबा, धर्मरत्न यामी,को परिवारको धन राजा चन्द्रशमशेरको शासनकालमा जफत र लुटिएको थियो। न्याय र निरङ्कुशता विरुद्धको प्रतिरोधमा उहाँको प्रतिबद्धताको प्रमाण उहाँ बारम्बार जेल परेबाट पुष्टि हुन्छ।
उहाँ एकपटक जेलबाट छुट्नुभएपछि, उहाँकी हजुरआमाले उहाँ र मेरी आमाबीच विवाहको कुरा चलाउनुभयो—दुःखको समयमा पनि पारिवारिक सम्बन्धलाई जोड्ने प्रयास थियो यो। तर, हिरादेवीको परिवारले यो प्रस्ताव ठाडै अस्वीकार गर्यो। उनीहरूले सोधे, “यस्तो धनी र सम्मानित परिवारकी छोरीले एउटा इँटाको टुक्रा पनि नभएको मानिससँग कसरी विवाह गर्न सक्छे?” यो अस्वीकृति सामाजिक प्रतिष्ठामा मात्र नभई तत्कालीन राजनीतिक दमनको डर र कठोर वास्तविकतामा पनि आधारित थियो।
तैपनि, मेरी आमाको मन र आत्मा सबै अवरोधभन्दा बलियो थियो। उहाँले सुख-सयल र सुविधाभन्दा प्रेम र न्याय रोज्नुभयो। उहाँले हरेक चुनौती, हरेक कैद र हरेक अभावको क्षणमा मेरा बुबालाई साथ दिनुभयो। उनीहरूले गरिबी र कठिनाइको सामना गर्दा पनि उहाँको साहस कहिल्यै डगमगाएन।
उहाँलाई बच्चा जन्माउने क्रममा र स्तनपान गराइरहेको बेला पनि गिरफ्तार गरियो—ती क्षणहरूमा जहाँ कुनै पनि आमा सबैभन्दा सुरक्षित र हेरचाहमा हुनुपर्ने हो। तैपनि, उहाँले सहनुभयो। उहाँले थोरै स्रोतसाधनलाई पनि तन्काएर आफ्नो परिवारलाई मात्र होइन, मेरा बुबाको मार्गदर्शन खोज्न आउने धेरै मानिसहरूलाई पनि खुवाउनुभयो। उहाँले दैनिक आवश्यकता पूरा गर्न वर्षाको पानी सङ्कलन गर्नुभयो र घर चलाउनका लागि ऋण पनि लिनुभयो।
मेरी आमाको जीवन त्यागको शक्तिको प्रमाण हो। उहाँले हामीलाई देखाउनुभयो कि, साँचो साहस ठूला कार्यहरूमा मात्र होइन, आशा वा करुणा नगुमाई कठिनाइहरू सहनुमा पनि हुन्छ।
हामी नेपालका लोकतान्त्रिक नायकहरूलाई सम्झँदा, हिरादेवी यामी जस्ता महिलाहरूलाई पनि सम्मान गरौँ, जो पर्दा पछाडि उभिएर संसार भत्किन लाग्दा पनि सबै कुरालाई एकसाथ थामिरहनुभयो। उहाँहरूको त्याग बिना, परिवर्तनको घर निश्चित रूपमा भत्किने थियो।