स्वतन्त्र सेनानी हिरादेवी यमि

स्वतन्त्र सेनानी हिरादेवी यमि

हिरादेवी यमि तुलाधरयात राष्ट्वादी नेता धर्मरत्न यमि तुलाधरया कला या रुपय् जक मखु नेपा: या छम्ह देशभक्त वीर मिसा कथं नं कायेगु या: । वय्क:या जन्म विं.सं १९७७ सालय् यें केलत्वालय् जूगु ख: । वय्क:या बौं हेराकाजी कंसाकार व मां हेरामाया कंसाकार ख: । उगु इलय् केलत्वा:या भंसा:छें धालकि तसकं नां जा: । ल्हासाय् वनीपिसं नां च्वकेगु थाय् भंसा:छेंया म्हायाय्मचा हिरादेवी ।  ल्हासाय् पस: दुपिं नये त्वनेगुली छुं समस्या मदुपि उदाय् समाजय् त:धंक नां दुपि ।

गुंद दुवलय् ् मां मदुगु मां मदया: पीन्यान्हु दुवलय् अवु चिरिमां ह:गु कारणं हिरादेवी तंसकं दु:ख सी माल । उकिसनं हिरादेवीयात गन्धमाला ल्वचं कया: तसकं सास्ति जुल । ककुनिसे छाति तक पिहां व:गु ग्लाय्ण्डयात अपरेशन याना: नं लायेके मफुत । प्वा:गगु न्हाय्प्वा:तिके हे मफुत । थुगु ल्वचं हिरादेवीयात गुंदँ झिदँ तकं कष्ट बिल । केहेया वास: यायेत दाजु धनकाजी कंसाकार यक्व हे कुत: या:सा लायेके मफयाच्वन । अय्सा यें केलत्या.या मासगल्लिइ जगतलाल मास्टरयाथय् आख: च्वं वनाच्वन । आख: व्वनेगुल िमेहनेत याये माला: हिरादेवी झंझं गंसि जुजुं वन । म्ह छम्हं नवया: म्वाइ थें मच्वन । धनकाजीया इनाप कथं साहु भाजुरत्न वासं यायेत हि।रादेवीयात कलकत्ता व्वना यकल । डाक्टरतय्सं छयंगू फुक्कं प्वा:गना च्वनेधुंकलं लाइ मखुत धाल । अनं कालिंपोग वन अनयाम्ह डाक्टर निभा:यागु आचय् तया: वास:याना दत्या दुवलय् ल्वय् लायेका विल । विदेशय् च्वना:व:गुलि हिरादेवीया जीवनय् त:धंगु परिर्वतन हल । दु:खी गरिबपित तन मन व धन विया: ग्वाहालि यायेगुलि सक्रिय जुयादिल ।

धर्मरत्न यमि यात छथाय् भ्वय् वं थाय् हिरादेवीया आर्कषण व्यक्तित्व मोहित यागुलि या:गुलि भमचा ल्हाके छ्वगु जुयाच्वन । तर छेजपिन्स धर्मरत्न धइम्ह झयालखानावाल छुं मदुम्हेसित बिमखुधयाहल । ख न ख धर्मरत्न तत्कालिन राणा शासनयात वाछ्वया: प्रजातन्त्र हयेत राजनीतिइ सना जुइम्ह । १९९७ सालय् प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेर सर्वस्वहरण सहित १८ दंया कैद सजाय व्यूगुलिइ न्यादँया जेल सजाय फया मुतm जूम्ह । आम्दानी छग: मदुम्ह । तर नुगलय् हाकुगु मथाम्ह स्पष्ट वतmा कथं म्हस्यूम्ह् राजनीतिज्ञ धर्मरत्नयात हिरादेवी नं ययेके धुंकूगु जुयाच्वन ।

धर्मरत्न इहिपा न्ह्य हिरादेवीयात थथे धा:गु जुयाच्वन जि थेजाम्ह छे वुं मदुम्ह राजनीतिइ सना जुइम्ह मनू नाप व्याहा यात कि छं दु:ख सी उकिसन जि मभिम्ह मनू उकि जि व्याहा यायेमते । यमियात हिरादेवी थुकथं लिस व्यूगु जुयाच्वन यदि छिं मभिम्ह मनू जूगु राजनितिइ हे सना मदिगु जुइ उकि उगु विषयय् जिगु छुं आपत्रि मदु इहिपा धुका: निम्हतिपूलिं राणा शाशन क्व थला: प्रजातन्त्र हयेगुली सक्रिय रुप व्वति काल । जीवन पासा जुइम्ह मिजंया ख्वा तक मस्वसे इहिपा क्वचायेकीगु तत्कालीन समाजय हिरादेवी धर्मरत्नयागु गतिविधि व विचार धारायात बांलाक म्हसीका हे जक इहिपाया निर्णय या:गुलि सी दु कि हिरादेवी वास्तवय् गुज्व:म्ह मिसा ख: ।

हिरादेवीया शाहस प्रतिभा व व्यावहारिक कुशलतायात तत्कालीन राजनीतिज्ञतय्स यक्व च्वछायेगु या: । वामपन्थी नेता तुलसीलाल अमात्यजु २००७ सालया जनकान्ति सफल यायेगुलिई हिरादेवी थ:त या:गु ग्वाहालियात थुकथं लुमंका दी

यमिजी उव्ले भारतय् च्वनाच्वंगु छेय् यमिया जहान हिरादेवी व मेपि चिचीधिक:पि मस्त जक दुगु । उगु वखतय् हिरादेवीयात जि बालांक म्हसीकेगु मौका बूलात ।वयूक: छम्ह अत्यन्त हिम्मती व प्रजातन्त्र प्रति समर्पित वीर मिसाया रुपय् खना । छेंय् थ:गू आथिर्क संंकट उकीसन जित: नके मा:गु । गन गन हया जित: नके हइ उगु बखतय् येय् अधिकांस छेय् पाइखाना दुसा छेय् पिने क्यवय् जुइगु राणातयगु पालय् निभा: त्वइवलय् छें नं पिहां वयेगु जोखिम जुयाच्वनीगु उकि ख्यां सिलेगु निसे झाडा च्वनेगु पिसाब यायेत छेंय् दुने कोप्राय् जक याये मालीगु उगु बखतय् भूमिगत च्वनेगु धइगु छेय्ं सुलाच्वनेगु जक मखु छें थुवा:या नितिं नं जोखिमया नापनाप छंगु झझटया नं ज्या जुइगु । थुज्यागु झझट ज्या थ:पिनि चिचीधिक: काय् म्हायाय्पित जक याइगु जुइ कोप्राय् च्वगु फोहर वांछवनेगु निसे उकीया सफा यायेगु च्वयेकेगु तक याइगु । प्रजातन्त्रप्रति ढृढ आस्था दुगु कारण हे हिरादेवी राणातय्पाखे जुइफुगु आंतक व भयया वास्ता मयासे च्वय् धयाथे दक्व ज्या छम्ह मां नं काय् म्हयातयगु ज्याय् दिक्क मजुइथे यायेफगु ख वय्क:याके छगु निस्वार्थ देशभतm व वीर माताया गुण खना: ।

अथे हे प्रजातन्त्रवादी नेता गणेशमान सिहजु हिरादेवीयागु योगदानयात कया: थुकथं धयादी २००४ सालय् य्ेय् त:धंगु आन्दोलन जुल उकी पृष्पलाल श्रेष्ठ शम्भुराम श्रेष्ठपिनिगु त:धंगु भूमिका दु त:धंगु दमन न धरवकड जुल । जित नं माल तर जि बचे जुल उगु बखतय् धर्मरत्न सिवे नं वया े श्रीमती हिरादेवीया त:धंगु भूमिका दु । लिपा २००६ सालय् जिमिसं सशस्त्र संधया तयारी यायेत छु पासापिं नापं नेपालय् दूहा वये धुकां पासापित सुचुकेगु ज्याय् हिरादेवी त:धंगु सहयोग यात उगु बखतय् महिला आन्दोलनय् हिरादेवीया भूमिका बारे जित: सिव मगलादेवीयात अप्व म्हस्गू । चिचीधिक:पि मस्तय्त छम्ह वजि विया: व छगु कोप्रा कुंचाय् त्वता कुना वनीगु । वहनी १० ११ बजे लिहां वइवलय् उपि द्यनाच्वने धुकीगु । छक जि यमिजीाया छेय् थ्यंवलय् छेया अवस्था खना: कलाम्ह ख्वइगु कला ख्वगु खना भा:तम्ह नं ख्वइगु जि लुखाया् दनाम्ह दना तु जित नं दुहां वा धायेफत न पिहा हु धायेफत उज्व:गु दयनीय अवस्था जुयाच्वगु उमिगु छेय् ।

धर्मरत्न यमि नापं जेलय् स्वधंलय् सर्वश्वहरण सहित मुडे याना: मचाम्ह फा व्वहलय् क्वबुइका: चा:हिइका: जन्मकैदया सजार्य फम्ह म्वा:म्ह सहिद कथं म्हस्यूम्ह रामहरि शर्माया कथं धर्मरत्नया जहान हिरादेवी तुलाधर राजनीतिइ उतिकं हे थूम्ह नापं राजनीतिइ तसकं कियाशीलम्ह मिसा ख: । उगु बखतय् आथिर्क कष्ट फया: नं २००७ साल न्ह्य या:गु योगदान यक्व प्रशंसनीय जू । यमिजीयात पूर्ण टेवा व्यूम्ह वय्क: हे ख: ।
आख: सलकि मिसात वेश्या जुइ धयागु तात्कालीन समाज । बांवांला:पि म्ह्यामस्त राणातय् दरबारय् दुगुचा फैचा थे उपहार बिया: ध्यवा याइगु पदोन्नती काइगु जमाना । मिसापिनिगु यौवनय् मनोमानी याके बिया: शतिmशाली धा:पि मनूतय्त व: कया: थ: नं शतिmशालीम्ह मनू धेका: फूंइ क्यने मापि मनूतय्सं हैकम चले यानाच्वनीगु जमाना । उच्व:गू इलय् न शासक वर्गया अधिनय् न्याना: मिसातय्सं प्रजातन्त्रया निति जुलुस पिकात । व बिगु शाहसया ख: मखु ।

२००४ आषाढ पांखे भारत सरकारयात आग्रह याना: भारतिय पक्ष नं थं पाखे याना याकेत पद्मशमशेर वैज्ञानिक सल्लाहकार न तल । सल्लाहकार थी प्रकाश गुप्त थगु प्रतिनिधि सहित य्ेय् वल । नेपालय् बुलुहु प्रजातन्त्र विया यंकेगु सुझाब विया: न्हुगु विधानया रुपरेखा सम्म दयेका: प्रतिनिधि मण्डल लिहा वन । सुधार यायेगु खंय् मोहन शमशेर खवर शमशेरयात विरोधी जुया: पिहा वल । उगु कारणय् जागिर बीमा:पि थ: मनूतयत भर्ना यायेगु थाय् जूयाच्वंगु ख: उकियात वैधानिकता बीत चुनाव याकल । उगु चुनाबय् मिसापिसं भो्ट बी मदुगु जुगुली भूमिगत महिला संध कागाक्षादेवीया नेतृत्वय् महिला अधिकारीणी समिती खडा यात । श्री माया चम्पा गुरुमाजु हिरादेवी यमि मंगलादेवी साधनादेवी आदिपिन्स पद्म शमशेरयात नापलाना: मिसापित न मिजतय्त थे अधिकार वीत इनाप यात ।

मिसापित नं भोट कुर्केगु अधिकार बीमा: धका श्रीमायाया नेतृत्वय् पिआव:गु जुलुसय् नं हिरादेवी सक्रिय रुप व्वति काल । हिरादेवी छगु हे मिटि∙ त्व तीगु मखु । मिटि∙य् वसा: न्ह्याव्ले मचा छम्ह पाछाया: वनीगु । २००४ साल असार २२ गते म्हय्पिइ मुना: महिला संध दयेकूगुलि हिरादेवी नं र्कायकारिणी समितीया दुज: जुयादीगु ख: ।
महिला संध धालकि उगु इलय् वेश्या कोठीया रुपय् स्वइगु । महिला संधया् मिस्त धालकि थुकलं बीगु । लखं लुकाहइगु म्हुतु ल्हाला हइगु । महिला संधय् सनिपिं भिं मजु इपि नाप संगत यायेमज्यू धाइगु । छखेर अथेसा मेखेर सरकारया् निति नं उपि मिखाया धू समान । दुश्मनया रुपय् स्वइगु । मिखा सिगु चोट फया नं हिरादेवीपिंसं प्रजातन्त्र नं मिसा अधिकारया निति सधंर्ष यायेगु ज्या मत्वतू ।

२००४ श्रावण ३१ ग्ते १९४७ अगष्ट १५ कुन्हु बृटिश उपनिवेश भारत स्वतन्त्र जूगु लसताय् यें मरु सत:या ये कुटिइ नं हिरादेवीया सभापतित्वय् छगू भारत स्वतन्त्रता दिवस हन । उगु सभा: व जुलुस या:गु धका: धर्मरत्न यमि यमिया किजा संधरत्न व हिरादेवीयात नं ज्वना यंकल । हिरादेवीया मुलुय् दुरु त्वनीम्ह म्हयाय्मचा नं दुगुलिं तारिखय् त्व:तल । धर्मरत्नयात खुला तक जेलय् स्वधना: लिमा तिनि तारिखय् त्व:ता हल ।
राणातय्गु धरपकडं याना: स्व निगलय् राणा शासन विरोधी भावनां थाय् कयाच्वगु अवस्था तर नेपाल निरंकुशतन्त्र हटे यायेमा: धाइपि नेतात धा:सा भारतय् च्वना: नेतृत्वया होडबाजीया निति थ:थवय् धोरधोर ल्वानाच्वन पार्टि दुने राष्टिय्ताया: सवालय् नं मतभेड जुयाच्वन । नेतातय्गु ल्वापु याना येय् च्वनाच्वपि नेता कार्यकर्ताय्त अलमल यानाविल ।

उगु इलय् नेपा:या निरकुश राणातन्त्र हटे यायेत भारतय् च्वना ज्यानाच्वपि खास याना स्वखल काग्रेसत दुगुजुयाच्वन उगु ख: न राणा शासनया विरोधीय् ज्या यनाच्वसनिगु पुच: । थुकिया नेतृत्व महेन्द विक्रम शाह नं याना नं यानाच्वगु ख:। न्ेपालय् विद्यमान राणातय्गु निरंकुशतन्त्र हटे याना: प्रजातन्त्र हयेमा निति भारतय् च्वनाच्वपि प्रवासी नेपालीतय्गु पुच: थुकिया नेतृत्व वि.पि कोइराला यानाच्वगुं ख: । वि सं १९९७ सालय् जुद्ध शमशेरया कारवाहीलय् लाना: सहिद जूपिनिगुपाखे प्रेरणा काइपि जेल जेलया सजायं फये धुंकूपिं राष्टवादी नेपलाीतय्गु पुच । थुकिया नेतृत्व् डिल्ली रमण रेग्मी यानाच्वगु ख: ।

धर्मरत्न यमि जेल पिहां वयेवं एम.वि शाह कोइराला व रेग्मी स्वगु पुच:यात छगु ढिक्का याना: राणा शासनयात हुताचा नकेया निति येयं गोप्य रुप प्रजा पंचायत या अस्थायी समिति गठन जुल । गोपाल प्रसाद रिमालया अध्यथताय् गठन जुगू उगु समितिया दुज:पि ख: कृष्णप्रसाद रिमौला सूर्यबहादुर भारद्धाज धर्मरत्न यमि तुलसीलाल अमात्य नरबहादुर कर्माचार्य देवेन्द्रलाल श्रेष्ठ त्रिपुरश्वरसिंह प्रधान विजय बहादुर मल्ल चन्दशेखर आजाद व लक्ष्मीभतm श्रेष्ठ । उगु प्रजा पंचायत नीस्वनेया निति गोपाल प्रसाद व यमि त:धंगु भूमिका म्हितादीगु ख: । धर्मरत्न यमि लगायतया नेतात उमिगु ल्वापु ज्वंकेत भारत वन । तर सफल मजू ।

प्रजा पंचायतया औपचारिक उद्धाटन २००५ आश्विन २६ गते १९४७ अक्टोवर १२ बिजयादशमी कुन्हु यें न्हुसतकया भूगोलपार्कय् जुल । त्रिपुरेश्वरसिहं प्रधानया सभापतित्वय् समारोह याना: उपस्थित जूपित जाकि सिन्ह तिका: व नलि स्वा ल:ल्हाना हिरादेवी पाखें प्रजा पंचायतया उद्धाटन जूल । तर सुयात ज्वना मयक् । भारतय् च्वना: ज्या यानाच्वपि स्वखल: काग्रेसतय्त उगु समाचार प्रचार प्रसार यायेत छया विल । एम वि शाह व रेग्मी गथे ख: अथे हे समाचार प्रचार यात । तर कोइराला पुसखं मेकथं हे प्रचार यात । उमिस प्रजा पंचायत जिमिगु हे काग्रेसया मेगु रुप ख: । नेपा: दुने काग्रेस अवैधानिक जूगुली उकंथ यायेमा:गु ख अले उकिया उद्देश्य नं शणार्थी खतम योयेगु ख धका: फंयग खं छापे याना: प्रचार यानाबिल । उकिया हे कारण प्रधानमन्त्री मोहन शमशेर यानापाखें छगु पूजि पिकया मेगु सधं मवतले सभा गठन याये मज्यू धका: पंचायतयात रोक्का पूर्जि विल ।

पद्म शमशेर २००४ सालय् पित व्यूगु विधानया न्ह्यने मोहन शमशेर याना पितव्यूगु रोक्का पूर्जि अवैधानिक जुल धका: पंचायतया प्रतिनिधि सिहदरवारय धावलय् हजुरिया वहे पूर्जि विधन ख: धया हयेत पंचायतया नेतात भूमिगत जुया कानुनी रुप व भौलिक हकया माग ज्वना स्रधर्ष यायेगु क्वछित ।
संधर्षया ज्याभ्व: कथं साकेतिक सत्याग्रह यायेगु नं क्वजित । सत्याग्रह जुइगु छन्हु न्ह्य: वि पि कोइरालापि येंय् वया: उज्व:गु भ्वाथ:गु पद्म विधानया निति छाय् तागत सिति छव्येगु ?

ीजिपि कांग्रेस देशव्यापी संधर्ष न्ह्याके त्यनागु दु । उकि हे लगे जु धका: प्रजा पंचायतपित धा:वन । पंचायतयापिसं आ हे छु मयात धा:सा भौचा छम्ह छम्ह याना: छुं यंकेथे ज्वना यंकी उकि जिपि ला थुकी हे लगे जुइ । छिमिसं थ:गु हे ताल संर्धस याना हु । जिमिगु पंचायतमा उद्देश्य नं सुना संधर्षयात वनाप विल्य यायेगु ख: धंका: स्पष्ट यानाविल । अय्सां वि. पि पुच नाप खं मिले मजुल । क्व छिनात:गु ज्याझव:गु ज्याभव: कथं सत्याग्रह शुरु जुल ।

ध्र्मरत्न भ्वंतय् भूमिगत जुया: आन्दोलन न्ह्याकाच्वन । खुला तक सत्याग्रह यायेगु योजना दुगुली लछिया दुने सलंस म्ह कार्यकर्तात् ज्वना यंके धुंकेल । वि पि कोइरालां त क्व: हे थ्व सत्याग्रह दिकि जि थनं वने । पटना थ्यने साथ देशव्यापी आन्दोलनया धोषणा याये । थ्व छुं
छुं हे ज्याख्यलय् मव:गु सधंर्षया छाय् वना च्वनेगु । थ्व दयां छु याये ? धंका: आन्दोलनकारी नेता व कार्यकर्तातय्त व्यतिmगत रुपं नापलाना शिथिल याना बिल विभाजन हयाविल ।

  वि पि छखे प्रजा पंचायतयात सत्याग्रह दिकि धंका जोद यानाच्वनीगु सा मेखे वि पि व वया समर्षक पुचलं सुयात थ्व सत्याग्रह जिमिसं हे न्हयाका च्वनागु ख: धाइगु सा गुम्हसितं थ्व राणातय्स न्ह्याके वियाच्वगु सत्याग्रह खं ग्वाहालि बीमते धाइगु थुके नेपालय् वि पि उकथं नाना ढगं प्रचार याना च्वनीगु सा मेखे भारतय् च्वंच्वंम्ह गणेशमान सिहं प्रजा पंचायतया संधर्ष जिमिगु ख: । जिमि नेता वि पि येय् च्वना: थम्ह हे सत्याग्रह आन्दोलन संचालन यानाच्वंगु ख: धका पत्रपत्रिकाय् फुर्तिसाथ छापे याकाच्वनीगु । आखिरय् निरास जूम्ह् वि पि यात येय् त्यर तंलाछि त्वालय् त्रिरत्न तुलाधर या छेंय् सुला: मम:चा नयाच्वंगु अवस्थाय् गौरिभतm प्रधान व त्रिरत्न तुलाधर नापं ज्वना यंकल ।

वि पि यात छेँय् सुचुकातत्र गुलि त्रिरत्नया श्री सम्पति राणा सरकार ताइजाद रोक्का यानाबिंल । थुगु धटनां यमिपित सुचुका तइपि सकले ग्यात । सि आइ डि या रिपोर्ट लागु छेँय् छेँय् धरपकड जुल । देशया ल्वहँया खलय याइपि काँग्रेसी सुयातं सुचुकातल धा:सा थुजा:गु हे सजायँ जुइ धका: धोषणा यात । थथे जुइवं प्रजा पंचायतयापित नयेच्वने थाकुसा वल । सूर्य वहादुर नूतन बहादुर व लक्ष्मी साहुपितं यमिया छेँय् नं ज्वना यंकल । पंचायतया नेतातय्त विस्युं वनेगु बाहेक मेगु लँपू मन्त । यमि टिका भैरवया लँ जुका: भारत वन । मचा वूगु लछि हे मदुम्ह हिरादेवीयात नं कुनाबिल ।

भारतया कलकत्राय् प्रजातन्त्र काग्रेसया झन्डा व राष्टिय काग्रेस या नेता तया: राष्टिय व प्रजातन्त्र धइगू निगुली शव्दत लिकया केवल नेपाली काँग्रेस नांया पार्टी १९५० अप्रिल ९ २००६ चै:त्र २७ लय् खडा जुल , एकिकरणय् राणा विरोधी तत्वत यक्व थासं स::तेगु यात । डिल्लीरमण रेग्मीयात पार्टीया हैसियतं स:तूगु मखुगुली मवन । राणाशाही खतम यायेगु प्रतिज्ञा याना: नीस्वंगु उगु पार्टी गणेशमान सिंह समेतयात हात हतियार विया: येँय् छ्वया हल । गणेशमानपिंस जेलय् च्वनाच्वपिं धर्मरत्न यमिपिंत नं सहयोग यायेत इनाप याना: चिठ्ठि छ्वया हल । हिरादेवी समेत नाप नं सम्र्पक तया: उपत्यकाच्चल संगठन दयेकेगुली लगे जुल ।

हिरादेवी बहनी जुलकी बँु वना: लिहां वम्ह थें च्वंक ज्यापुनी वस: पुना पार्टीयागु गोप्य खँत नेतात भूमिगत जुया च्वंथाय व्यू जूइगु । सुला च्वपिनिगु दुविस्ता खँत नं मा:मा: थाय् थ्यका वीगु । अले गोप्य भ्वंत दक्व च्याका छ्वइगु । थुकथं हिरादेवी गणेशमानपिंत ग्वाहालि यानाच्वन । तर सुन्दर राज चालिसे दक्व पोल खोले याना व्यूगुली यक्व नेता कार्यकर्तात ज्वना यंकल ।
भागाभाग जुइमाल । तारिखय् तयात:म्ह् हिरादेवीयात नं ज्वनायंकल ।अय्सां पोल्याहा चालिसेयात मत्व.तसे म्वाल ब्रम्ह जूया बचे जुया बचे जुल का धका: न्यव न्ह्याका: जेलय् स्वथना विल मेमेपिं यक्वसित हि भ: भ: वयेक दाल । गणेशमानयात नं ठोरीया जंगल ज्वना:
सिहदरवारय् हल ।

जु जु त्रिभूवन ६ नोभेम्वर १९५० २००७ कार्तिक २१ ग्ते भारतीय् दुतावास विज्याना: ११ नोभेम्वर १९५० २००७ कार्तिक २६ कुन्हु विशेष विमानपाखे भारत विज्यात । मोहन शमशेर ७ नोभेम्वर कुन्हु मचाम ज्ञानेन्द्रयात जु जु धोषणा यात । नेपालय् प्रजातन्त्र हयेगु बारे दिल्लीइ छलफल जुया च्वन । आखिर मोहन शमशेरया इनाप कथं भारतय् च्वंगू बिटिस परराष्ट विभागया छम्ह विशेष अफिसर विशेष विमानपाखे स्थिति जाँचे यायेत येँय् वल । उपि येँय् वये छन्हु न्ह्य: बहनीइ नेपा:या जनतां सिइका काल । वच्छिया दुने सम्पूर्ण तयारी याना: लाखौ मनूत मूना गौचरणय् एकचित जुया विरोध प्रदर्शन या: वन ।
३ डिसेम्बर कुन्हु जाँचकीत विमान स्थलय् थ्यनेवं व्यापक प्रदर्शन जुल । बिटिश सानाज्य मुर्दावाद । अंग्रेज जाँचकी लिहा हँु । जिमि जु जु त्रिभूवन हे ख: । प्रजातन्त्र जिन्दार्वाद रााणशाही मूर्दावार्द । इत्यादी नारा थ्वयेका: अग्रेजतय्त धेरे याना: थुकलं विल । ज्यानया प्रवाह मयासे विमानस्थलय् तयात:गु कफर्यू तोडे याना : विरोध प्रदर्शन यात । उकथंया प्रदर्शन या:गु कारण जाँचकी तय्सं राणातय्गु कथं रिर्पोट वी मफुत । नेपा:या जनता जुजु त्रिभूवनयात मानय् मया: ञानेन्द्र व मोहन शमशेरयात हे मानय् या: धका: रिपोर्ट वी मफुत उगु विरोध प्रदर्शनय् लाखौ मनूत मुंकेगु ज्याय् समाज सेवाया शिखर पुरुष परोपकार संस्थाया जन्मदाता दयावीर सिंह कंसाकार ज्यू परोपकार संस्थायात मैदानय् क्वत हया: तंधंगु भूमिका म्हितादिल । अथे हे तिर्ग नारायण मानन्धर कान्छा बुद्ध वज्रार्चायपिं समेतयागु नेतृत्वय् स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन खल: नं सक्रिय रुप जुलुसय् व्वति काल । नेपाल महिला संध मार्फत हिरादेवी नं सक्रिय नक्सां प्रदर्शनय् व्वति काल यदि उकथं व्यापक विरोध मजूगु जूसा राणाशाही उलि याकनं क्व:मदलिइगु जुइ ।

 २००७ फागुण ७ गते १९५१ फेबअरी १८ प्रजातन्त्र वये न्ह्य: यमिया परिवार त:धंगु हे आर्थिक संकट ग्रस्त । भा:त न्ह्याव्ले जेल वनाच्वनीम्ह । त:मिपिनि म्ह्याय्मचा हिरादेवी । तर थ:छेय्ं दुभंका म्ह । मचा बुइगु अवस्थाय् जा छपेसाँ खालि मजुइमा धकां हिरादेवीयात स्नेहलतापिसं वीर अस्पतालय् भर्ना याये यंकल । अस्पतालय् च्वत्रले नर्सतय्त मानवीय सेवा व राजनैतिक चेतना थनेगु ज्यांय् हिरादेवी कुत यानादिल । छेँय् लिंहा वया: नं तागत दुगु नसा: नये मखना: लां पसलय् वना: खिचातय्त नकेत धका: सितिकं क्ँय् कया हया: उकियात दायेका: रस त्वना च्वन । न्हाय्कं क्वाति दायेका त्वना च्वन । थ्वं इयाकाये धुंकूगु प्वकया ल्यं दुगु व्व कतय् चि मल्ता तया: कं क्वा: बुल्ला थे दायेका त्वना च्वन । उकथं कष्टपूर्ण जीवन हने मा:सां मचा छम्ह व्वहलय् पाछाया: आन्दोलनय् ब्वति कया च्वन । अय्नं ग्यानापुगु राजनीतिइ सना च्वंम्ह ग्यानापु धका: सुनाँ नं दुकाये मछा: । यक्वस्यां हेला याना हइगु । नये मखना थतितिपिथाय् जाकि भचा त्याये का वंसा लाक्व पाक्व म्हुतु ल्हाना हइगु । थुज्वगु वातावरणं मां मचा निम्ह् सितुपातु वंक म्ह मफयेका नं च्वनेमाल । 

थ:गु आर्थिक अवस्था बांमलाना: २००५ ६ सालपाखे हिरादेवी येँ मखनय् बुद्धि विकास माध्यामिक विद्यालयसं मचा छम्ह लुकुछिना:आंख ब्वंक वन । छेँज त्वा:वाहा:यापि मस्तय्त न ं नापं ब्वके यंका:शिशित यायेगुली कुत:यानादिल ।
धर्मरत्न यमि जुजु त्रिभुबनया ब्यतिmगत इच्छाकथं २००८ मंसिर ३० लिसे खाद्य उपमन्त्री व २००८ माध २२ लिसे २००९ श्रावण १९ तक वनं उपमन्त्री जुइधुंका लिपा भूतपूूर्ब मन्त्री धायेका ब्वनाच्वंसां आर्थिक अवस्था तसकं बामला: । आम्दानी छुं दुगु मखु । सामाजिक रितिरिवाज पालन यायेत समेत मुश्किल जुया: धर्मरत्न साहित्य सेवा याना कयाहया त:गु थी थी तक्मात नं हिरादेबी मिया म्वाये मा:गु अवस्था वल । न्हथाये जा:गु पंग व सां निम्हं छफुति हे दगमगय् मजू । नैतिका मत्वतू । महापण्डित राहुल साँकृत्यायन व डा. भीमराव अम्बेडकर नापया संगत याना: धर्मरत्न यमिया जीवनय् त:धंगु बौद्धिक व आध्यामिक परिवर्तन हयाबिल सा थ्हे जहान हिरादेवीया ह पा: व तिव:दया उकियात व्यवहारय् छ्वले फत । त्याग तपस्या याये फत। युद्धया मैदानय् वनीम्ह सेना थे द्यांलाना न्ह्य: पा याना सर्ग: फांगा याना: संधर्ष यायेफत ।

तत्कालिन इलय् देशय् छुवाछुत प्रथां नं तसकं हा कयाच्वगुं । अछुत थि मन्य: धयात:पित हिंतिइ ल: तकं कायेके मवीगु । च्वय्या जात धा:पिंस क्वय्या जात धा:पितं थिइ तकं मज्जू । छं:ु जुया थिल धा:सा क्वय्या जात धा:पितं मां दिक्क म्हुतु ल्हाइगु । च्वय्या जात धा:पिंसं म्व ल्हु मा:गु निसि याये मा:गु । स्कूलय् नं ब्वंके मवीगु । थुकंथ समाजं वर्जित यानात:गु अवस्थाय् नं क्वय्या जात धा:पिं नाप च्वना: उमिसं थुयां ब्यूगु जा नइगु । नकीपिं नकेत ग्याना च्वंसां यमि व वया जहानं न्हिला:ं न्हिला: नइगु । थुकथं थिइ मत्य: धका: हेला याये मज्यू उमित नं थकायेमा: धका अग्रसर जुइगुइ धर्मरत्न व हिरादेवी दकसिवे न्हँय्:ने लाू: व । करपितं उपदेश जक बीगु मखु व्यवहारय् नं लागू याइपिं थ:गु हे छेनिसें शुुरुवातं याइपि । यमि मन्त्री जुबलय् इमिसं पोन्यानी हाकुचा पोडेनी यात थ:गु भुतुलिइ जाथुइत ग्वहालि याइम्ह ल: काइम्ह याना क्यनाबिल । खाया खेंय् तकं नये मज्यूगु तत्कालीन उदाय् समाजय् छेँय् पिने शकस्यां खने दयेक खा लहिना:क्यनाबिल । जिमि म्ह्याय्पि गुला तक मांया प्वाथय् बा हा च्वना वये धुंकल आ हानं बा हा तयेगु धइगु मुर्ख ज्या ख: धका: म्हा्य्पितं बा हा नं मत: इहि नं मया: । काय्यात कय्तापुजा नं मया: ।न्हिकं नं मव्यू । थ:पिंस नं न्हिकं मया: देखा दुम्ह हिरादेबी न्हिकं दिक्षाया नियम नं पालना मया: ।

२००७ सालया जनका्रन्ति लिपा नं धर्मरत्न यमि सुथनिसे बहनी तक मनूत नाप लायेगु चाहिलेगु गोप्ठीइ व्बति का: जुइगु । छेँया रेखदेख यायेगु छम्ह काय् व खुम्ह म्ह्याय्पित व्बलकेगु ज्या हिरादेवी याइगु । छेँया छं हे चिन्ता कायेम्वा: गु कारण याना: धर्मरत्न छम्ह फकिर थे य:थाय् वने दत् न्ह्याथाय् द्यने खत । स्वतन्त्रतापूर्वक जीवन हने दत । हिरादेवीया हे ह:पा: दया:स्वतन्त्रता सेनानी धर्मरत्न यमि राष्टवादी नेता कथं स्थापित जुइफत । वय्क:या प्रेरणा दया गुलि मनूत डाक्टर इन्जिनियर शिक्षक जुया वये फत। भा:त मन्त्री जुसेलि तिनि थ:छेंपिंस नं म्हायाय्मचा धंका: दुकाल । थ:त न्ह्याक्व हे तच्व:गु ल्वय् कष्ट जूसा परे जुइगु अवस्थाय् न्ह्थाम्हेसित ग्वाहालि यायेत नं व्वाँय जुइम्ह हिरादेवी दम व मुटुया ल्वचं कया २०२५ माध २६ गते प्राण त्याग यात । ४८ दँ तिनि दुम्ह थ: जीवन पासा मदया धर्मरत्नयात त:धंगु चोट लात । उकि हे मखा धर्मरत्न यमि तुलाधर थ: म्ह््याय्पिन्त धाइगु छिमिगु ला मांँ जक मन्त जिगु ला माँ , जीवनपासा कला: स्वम्ह छक्वलं हे मन्त ।

भैतिक रुपं हिरादेवी यमि तुलाधर झीगु न्ह्यने मदुसा वय्कलं नेपा:या राजनैतिक परिवर्तन सामाजिक सुधारया निति याना थकुगु ज्यायात झीसं गुव्ले ल्व मंके फइमखु । सम्र्पन्न परिवारय् जन्म जुया नं दु:खपूर्वक जीवन हना: न्ह्थाये जा:गु कष्ट नं सहजकथं पचे याना: थ:गु लगन धैर्य व साहसं न्ह्याव्ले लुमंके वइम्ह वीर मिसा पूजा याये वइम्ह अजिमांजु जुयावन । तुप: ज्वना युद्धया मैदानय् मवंसा जन आन्दोलनया न्ह्यलुवा: जुया देय्यात राणा शासनं मुतm याना: हनेवहम्ह स्वतन्त्रता सेनानी मिसा जुया झीसं लुमंकेबहम्ह जुयावन । सन्दर्भ साम्रागी नेपालका कुरा च्वमि धर्मरत्न यमि न्हापांगु संस्करण २०१४ निक्व:गु संस्करण २०५८ २, धर्मरत्न यमि स्मृति ग्रन्थ भाद्र २०