Heera Devi Yami Smriti
ड्ड नेपालको पहिलो राजनीतिक संगठन प्रच०ड गोर्खा रा संस्थापक सदस्य रााणा शासनको बिरोध
गरे वापत विं सं १९८८ देखि २००७ सालसम्म जेल जीवन पछि अच्चलाधीश विभिन्न देशमाराजदुत तथा राजसभा स्थायी समितिका सदस्य।
जेलबाट छुटे पछि पनि रााणाशाही विरोधी राजनैतिक कृयाकलापमा गुप्त रुपले लाग्न धर्मरत्न यमिले छाडेनन् । २००४ साल श्रावण ३१ ग्ते एवं सन् १९४७ १५ अगष्टमा भारत स्वतन्त्र हुने अधिल्लो दिन उनकै काठकाडौं गणेश स्थान पश्चिम वोरालो मुनिको धरमा केहि व्यतिmहरु भेला
भई भारतिय स्वतन्त्रता दिवस मनाउने अठोट गरे । फलत १५ अगष्टमा हिरादेवी यमिको सभापतिमा काठमाडौ काष्ठमण्डप पश्चिम डबलीमा महात्मा गान्धी जवाहरलाल नेहरु र महाराज पद्मशम्शेरको समेत फोटो राखी पूजा गरी भाषण आदी गरे पछि जुलुश निकाल्न खोज्दा रााणाशासनले हिरादेवीलाई धर्मरत्न यमि दिवाकर भाजुधेरैलाई पक्रीथानामा थुन्यो ।
ड्ड सदस्य । गोबिन्द प्रसाद उपाध्याय प्रजा परिषद्मा लागे वापत वि. सं १९९७ देखी २००७ सम्म जेल जीबन हाल राजसभा स्थायी समितीका सम्मानिय
२००४ सालमा काठमाडौ मा ठुुलो राजनीतिक आन्देलन भयो । त्यसमा पुष्पलाल शम्भु रामहरुको पनि ठुुलो भुमिका रहे ठुलो दमन र धरपकद भयो मेरो पनि खोजी भयो तर
म बचे । त्यतिबेला धर्मरत्नको भन्दा पनि यहाकी श्रीमती हिरादेवीको ठुुलो भुमिका रहे ।
पछि २००६ सालमा हामी सशस्त्र संधर्षको तयारी गर्न केहीसाथीहरु सहितनेपाल पसेपछि
साथीहरुलाई लुकाउने काममा हिरादेवीको ठुुलो सहयोग रहे । त्यति बेलाको महिला आन्दोलनमा हिरादेबीको भुमिकाबारे मलाई भन्दा मंगलादेबी लाई बढी थाहा छ । स साना
केटाकेटीलाई मुठीचिउरा र एउटा क्रोप्रा कुनामा छाडेर थुनेर जान्थे राती १० ११ बजे फर्कदा
उनीहरु निदाइसकेका हुन्थे । एकपटक म यमिजीको धरमा पुग्दा धरको अवस्था देखेर श्रीमती रुने श्रीमती रोएको देखेर लोग्ने रुने म ढोकामा उभिएको उभिएकै भए न भित्र आउँ भन्न सक्छन् न बाहिर जाउँ भिन्न सक्छन् । यस्तो दयनीय अवस्था थियो उनीहरुको धरको ।
ड्ड गणेश मान सिंह राणा विरोधी आन्दोलनका नेता भू पू मन्त्री हाल प्र नेपाली काँग्रेसका सर्वोच्च नेता
उहाँको प्रजातन्त्र प्रतिको दृढ आस्थाले गर्दा नै उर्हाले रााणाहरुबाट हुन सक्ने आतंक र भयको
वास्ता नगरी उपरोतm सबै प्रकारको कार्यहरु आमाले आफनो छोरा छोरीहरुको काममा दिक्क नमाने झै दिक्क नमानेर गर्न सक्नु भएको हो ।
यसैले नै उहाँ प्रति धेरै धेरै ऋणी छु । जुन ऋण मैले तिरेर तिर्न नसक्ने खालको छ । यसै कारण मैले उहाँलाई साथी श्री धर्मरत्न यमिको श्रीमती हिरादेबीको रुपमा मात्र होइन प्रजातन्त्र प्रति दृढ आस्ता भएको आप,नै खालको व्यतिmत्व भएको एक निडर तथा उत्रिकै सरल स्वभाब
र निस्कपट स्वच्छ दिल भएकी दिदि मात्र होइन उमेरमा धेरै फरक नभए पनि आमाको रुपमा
हेर्न करै लाग्छ । मेरो उहाँ प्रति आदरणीय दीदीको साथै आमाको भावना सधैं रहने छ । म उहाँमा एउटा निस्वार्थ देशभतm र वीर माताको गुण देख्दछु ।
उहाँले मलाई गर्नु भएको सहयोग एउटा व्यतिmगत सहयोग नभई प्रजातन्त्र प्रतिको भावनाले
प्रेरित भएको सहयोग ठान्दछु र मेरो सट्टा अरु कोहि भए पनि उहाँका निस्वार्थ सहयोग उतिmकै रहने थियो । भरसक म बाहेक अरु कतिलाई उहाँले यस्तै निस्वार्थ सहयोग गर्नु भयो होला ।
यसै कारण म उहाँलाई मेरो तर्फ बाट मात्र योग्ज्ञ वीर महिला मात्र होईन प्रजातन्त्र प्रेमी सबैले
मात्र योग्य एउटा देबी र वीर माताको रुपमा सम्झन्छु ।
ड्ड तुलसीलाल अमात्य भू पू संसद सदस्य तथा प्र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका नेता
अन्तमा यमिजीले महा पण्डित राहुल साँस्कृत न्यायनको संगत गरेका थिए त्यसैको प्रभाबले होला कम्युनिष्ट पार्टीको कहिले विरोध गरेको थिइएन पुष्पलालजी लाई आदरमात्रले रातो फुल भनेर भन्दथे । वाहाँको जिबनकालमा याहाँकी श्रीमती हिरादेवी पनि सक्रिय राजनैतिक कार्यकर्ता थिइन्
यमिजीलाई राजनैतिकमा हिरादेवीको पनि प्रेरणा मिलेको थियो । २००७ सालको असफल क्रान्ति पछि श्री ५ त्रिभुबनको राज्यकालको अन्तिम चरणका यमिजी एकपटक साहायक मन्त्रि हुनु भएको थियो । त्यही देखि राजनीतिले अकै मोड लियो भडकाउ शुरु भयो र आखिर पच्चायत व्यवस्थाको
समर्थन गरेर देहान्त हुनु भयो । यमिजीको बारेमा मैले जानैको कुरा अत्यन्त छोटकरी संरमरण गरेको छु ।
ड्ड नर बहादुर कर्माचार्य रााणा शासन विरोधी आन्दोलनका सक्रिय व्यतिmत्व तथा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका सँस्थापक सदस्य
धर्मरत्न यमि संग धरमा भएको त्यो भेट धाट पछि सन् १९४७ अगष्ट १५ तारिखमा भारत
बृटिस साम्राज्यवादी शासनबाट स्वतन्त्र हुंदा सो दिन भारतीय जनतालाई नेपाली जनताको बधाईज्ञापन गर्नै उद्देश्यले ललितपुर काठमाडौं र भतmपुरमा जुलुस आमसभा गर्ने कामभयो ।
काठमाडौंको आमसभाको कार्यक्रमको सच्चालनको शीलशिलामा धर्मरत्न यमिजी उहाँको
श्रीमती हिरादेबी र भाई संधरत्न उदास यमि लगायतलाई गिरफतार गरेर लग्यो। धर्मरत्न यमिजी काठमाडौं स्थित भद्रगोल जेलमा रिहाई भएर आउदासम्म मोहन शमशेर ज.व.रा.
नेपालको श्री ३ महाराज भएको थिएन ।
प्रजा पच्चायतले २००५ सालको कार्तिकमा टीकाको साइत गरेर छेडेको यस आत्मवलपूर्ण
सत्याग्रह आन्दोलनको बीचमा म पटक पटक ख्योक्यवको धर्मरत्न यमिको धर जान परेको
थियो कहिले यमिजी संग कहिले सूर्यबहादूर भारद्धाज र म हिरादेवी बाट भाट खानु भयो
कि भएको छैन सोधाइको भरिमा हामीहरुले भाट खाएको छैन भन्ने बितिकै उहाँ हिरादेवी
मुख मल्लीन भएको अनुभब भयो । एक छिनपछिथाहा भयो कि मुख मलिन भएको कारण
हामीलाई ख्वाउन धरमा च्यूरा चामल केहि नभएकोले हो भन्ने । हामीलाई ख्वाएर सुत्न
दिने भनेर पीर मान्नु भएको म हिरादेवी यमि ले धरमा यताउता खाने कुरा खोजखाज गर्न
थालीन् । पछिबाट तपाईहरुलाई केहि नख्वाई सुत्न दिने धर्म होईन् यसैले अधि मैले खाएर
बाँकी रहेको खानेकुरा ल्याउ है हाँसी हाँसी भन्न आउनु भयो । हामीलाई उहाँको सद्भावनाले
भन्नु भए अनुसार खानेकुरा ल्याउनु होस् खान्छौ । ल्याई दिनु भयो तर जाँदको कत एक एक
कचौरा । मैले आफनौ धरमा कहिले नखाएको देख्ना वितिmकै वाक् वाक् लाग्ने । जाँदको कत धर्मरत्न र सूर्य वहादुरले खानु भएजस्तै आँखा चिम्लेर खाएँ । कतमा मासुको स्वाद पनि भएकोले मिठो लाग्यो र कचौरामा भएकोले स्वाद संग खाएको देखेर बस्ने हिरादेबी मुसु
मुसु हास्नु भएको मलाई पनि हास्न मन लाग्यो र हासे । हामीलाई ऐतिहाँसिक खाना ख्याई
सकेपछि हिरादेबीले आफुले देखे सुने गरेर भोगेको कुरा सुनाउनु भयो । अर्को पटक धर्मदेबी चन्द्र शेखर सूर्यबहादूर र लक्ष्मी भतm श्रेष्ठ हामी पाँचजना बेलुका को ७ बजे तिर धर लक्ष्मी
इन्द्रचोक बस्ने साहुको छोरा हो । दीदी हिरादेबीले आफु र आप,ना बालक छोरी धर्मदेबीलाई धरमा जो भएको ख्वाई ख्वाई सुत्न लागेकी थिईन् । हिरादेबी दीदीले अधिल्लो पटक गएको बेला सोध्नु भए जस्तै सोधपूछ गर्नभयो । धर्मरत्नले भात खाएको छैन भन्नु भएपछि हिरादेबीले
आफूसगं हामीहरुलाई ख्वाउन योग्य खानेकुरा केहि रहेनछ भन्ने व्यवहारले देखाउनु भयो यसपछि मकैको पिठो अलिकति छ रोटी पकाएर ल्याउ भनेर माथि जान लाग्नु भयो । धर्मरत्नले पिठो कति छ हेरी ल्याउ भन्नु भयो र हिरादेबी दीदीले ल्याएर देखाउनु भयो यति पिठोको रोटी चारवटा पनि बन्न मुश्किल छ । पिठो रहिरहोस् ख्यिोक्यब बारीमा गएर बारीको धनी ज्यापू बाट बारीमा तरकारी जे रोपी राखेको छ त्यो किनेर ल्याउनु प–यो भन्नु भएपछि हिरादेबी दीदी त्यो बारीको धनी ज्यापूकहाँ जानुभयो बोक्नसके सम्म रायोको साग ल्याएर देखाउन भयो साग
ूमाथी लगि केलाईसकेपछि माथी लगिपखाली अधि देखाएको पिठो भ्यातल बनाई ल्याउनु होस्
भन्यो हिरादेबीले साग सकेसम्म मिठो संग ख्वाउने उत्साहले ठुलो कराईमा भ्यातल तरकारी
बनाएर ल्याउनु भयो । त्यहि भ्यातल तरकारीनै बेलुका भात संमmेरखायौ । पछि हिरादेबीले
अधिल्लो दिनमा जस्तै आफुले देखे सुने गरे र भोगेको कुरा भोगेका’ कुरा हामीहरुलाई
सुनाउनु भयो ।
प्रसुती आज हो कि भोली हो भन्न गाहे परि सकेको समयमा हामी भूमिगत भएर रहेका आन्दोलनकारीहरुलाई खाई नखाई सकि नसकी सेवा र सहयोग गरेकि हिरादेबीको प्रसूती
को बेला उनको लागि सेवा गरिदिने मानिस राजनीतिक आतङ्क दिन दुगुना रात चोगुना
को हिसाबमा फेलिदै रहेको वेला हुनाले होला या नहेला भन्न गाहे थियो । त्यस सोचनीय
अवएथामा धर्मरत्नलाई धरमा छोडेर हामी सबैको सल्लाहले धर्मरत्नलनई धरमा छोडेर
हामी सूर्य वहादुर म चन्द्र शेखर र लक्ष्मी धर्मरत्नको धरबाट भोली पल्ट बिहानको तोपको
आवाज आउनासाथ हिड्यौं ।
बाहिर आएपछि लक्ष्मीलाई इन्द्रचोक गई वहाँबाट हिरादेबी जरुरी सहयोगको निम्ती आवश्क
सल्लाह दिएर म र सूर्य वहादुर गोपाल प्रसाद बसेको ठाँउ गयौं ।
ड्ड चंन्द्र सेखर रधु बंसी पाटनका पुराणा राजनितिक कार्य कर्ता
कास्थ मण्डल सतलमा आयोजना गरिएको सभाबाट धर्मरत्न र उनको श्रीमती हिरादेबी गिरफ्तार
भएका थिए । त्यस अबसरमा तीनै शहरबाट गिरफ्तार भएका अरु बन्दीहरुका साथै उनीहरु दुबै जना पनि सदर ठानाको खोरमा थुनिए । हिरादेबी त्यस बेला गर्मबती भईन थिईन । यथा समयमा
त्यहि खोरमा नै उनी सुत्केरी भईन । त्यसरी खोरमा जन्मेकी बालिका नै डा. धर्मदेबी थिइन् ।
त्यस पटक मात्र होइन हिरादेबीलाई २००५ सालमा भएको नेपाल प्रज्ञा पच्चायत आन्दोलनको
सिलसीलामा पनि एक महिने बालक छोरालाई गोदमा लिई प्रहरी हिरासतमा जानु परेको थियो ।
ने प्रज्ञा पच्चायत आन्देलन तत्कालिन श्री ३ महाराज पद्य शमशेरले धोषणा गरेको बैधानिक कानून
सं २००४ मा तोकिएका नागरिक अधिकार हरु उपभोग गर्न छेडिएरको सर्धष थियो । अर्थात् विधानको निमितm भएको यो सत्याग्रहको समयमा जन्मेको हुनाले धर्मरत्न हिरादेबी उतm छोराको
नाउँ विधान रत्न राखियोको थियो । दुखको कुरा के थियो भने जुन बेला धर्मरत्न वीर हस्पिीटल थिए त्यस बेला उनका क्रान्तिकारी गतिविधिहरुमा सहभागी बनेका एवं उनको दुख सुखकी जीवन
संगिनी हिरादेबी ६ जना छोरी र एक छोरालाई उनकै जिम्मामा छोडी परलोक गामिनी भइसकेकी
थिईन् ।
ड्ड भुबन लाल प्रधान पुराणा राजनैतिक कार्यकर्ता हुनु हुन्छ साथै भु पु मन्त्री , इतिहासकार र
बौद्ध दर्सन सम्मिन्धि लेखक
हिरादेबी जेलबाट छुटिन् । तिनको आथिक अवस्था पहिले भन्दा ज्यादै खराब थियो । यस्तो अवस्थामा पनि उनले आफ्नो पतिको लागि खाना पु–याउने काम गर्दथिइन् । जेलमा साथीहरुको
लागि चन्दा उठाएर सहयोग गने काम गर्दथिइन् ।
ड्ड देबेन्दलाल श्रेष्ठ पहिले पाटन काईला र पछि काँइला वा को नाउँले परिचित बामपन्थी व्यतिmत्व
धर्मरत्नको विषयमा जान्ने व्यतिmहरुको लागि हिरादेबीको नाम अपरिचित छैन होला तै पनि
हिरादेबीको विषयमा केहि शब्द लेख्न उचित ठान्दछु । हिरादेबी यमिज्यूको लागि त्यस्तै थिइन
जस्तो चाउ ईन लाईको लागि आफनी पत्नि । यमिज्यूमा जस्तै हिरानानीमा पनि राजनैतिक सुरुक थियो तिमि आफैले विभिन्न संध संस्थाहरु मार्फत् प्रजातन्त्र अधि र पछि पनि समाज सेवामा संलग्न भएकी थिइन् । त्यस वेला देखिएको जागरुक महिलाहरुको सभालाई परिपूर्ति
गर्नमा हिरादेबी पनि अग्रगन्थ थिइन् । विवाह हुन अगाडिको एक भेटधाटमा यमिज्यू आफनो
अवस्थाको हुलिया दिदै भन्नु भएको थियो म एक राजनैतिक कार्यकर्ता हु । मुलुक यस्तो संकट
अवस्थामा गुज्रिरहेको बेला म जस्तोलाई कहिले के हुन्छ म कहाँ हुन्छ ठेगान छैन । नत मेरो
धरवारको नै ठेगान छ । त्यसैले म संग विवाह गर्न अगाडि एक पटक सोच्नु वेश होला ।
हिरादेबीले यस्तो किसिमको जवाफ दिइकी थिइन् यदि तपाई खराब मान्छे हुनु भएको भए
राजनीतिकमा लाग्नु हुन्न थियो होला ।
यस्तो थिईन् यमिज्यूकि धर्मपत्नी हिरादेबी
ड्ड विश्वराम भतm माथेमा शिक्षक, भू पू जिल्ला शिक्षा अधिकारी
यसै समय वहाँको विवाह सुश्री हिरादेबी संग भयो । यो विवाह वहाँको जीवनको राजनैतिक माध्यमको पूर्व सहयोगी बन्न पुग्यो । यथार्थता अध्ययन गनै हो भने श्रीमती हिरादेबीले श्री
धर्मरत्न यमिको जीवन आथिक राजनैतिक सम्बन्धी सहकमी बन्नु भयो । त्यो नै धर्मरत्न यमिको राजनैतिक आर्थिक विकासको पूर्व सफलता हो ।
हुनत धर्मरत्न यमिले पटक पटक जेलयात्राको कष्टमय जीवनभोग्नु परेका देखिए तापनि श्रीमती हिरादेबीले आफनो जीवनकालमा पटक पटक सहभागीको रुपमा पक्राउ परी यातना भोग्नु परेको ईतिहास कम कष्टदायी देखिन्न । श्रीयमिजीको राजनीतीक यात्रा सफलता गराउन
श्रीमती हिरादेबीको सहभागिताले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ ।
ड्ड प्रसिद्ध इतिआरकार तथा प्रसिद्ध पुस्तक नेपालको राजनैतिक दर्पण का लेखक
वहाँकी श्रीमती हिरादेबी तुलाधर पनि राजनैतिकमा उतिकै बुझेकी साथै राजनीतीमा ज्यादै कृयाशील भएकी आईमाइ हुन । त्यसताका आर्थिक कष्ट सहेर दु ख पाइ अनेकन कष्ट सहेर पनि २००७ साल अगाडि गर्नु भएको योगदान धेरै प्रसंशनीय रहेको छ । यमीजी पूर्ण टेवा दिने उहाँनै हुनुहुन्थो ।
ड्ड रामहरि शर्मा
त्यस्तै आफनो परम्परामा चलिआएको छोरीहरुलाई वेल साछाी विवाह काम पनि नातेदारहरुको
भनाइलाई नमानिकन रोके । उहाँको कुनै पनि छोरीहरुको ई यायेगु कार्यविधि नभइकनै विवाह
सम्पन्न गरियो ।
यमिजी जतिको गतिवान थिए यमिजीको श्रीमती हीरादेबी पनि उतिकै समाज सुधार कार्यमा
सहयोगी थिइन् । राजनीतीको ज्ञान पनि उनमा थियो । पेटमा बच्चाहुदाँ हुदौ पनि भूगोलपार्कको
मच्च लिएर महिला जागरणको विगुल फुक्न पछि परिनन् ।
ठूला बडा देखि जन साधारणलाई धरमा आएको मिठो बोली चाली र खानपानको हार्दिक स्वागत गर्नै । साथै साच्चै भनू भने उनी यमिजीको लागि गुप्त बास बस्न पर्दा र स्वयं आफै
पनि गुप्त बासमा सहचारी बनेकी थिइन् ।
वेल विवाह गुफा राख्ने काम सम्पन्न नगरीकन छोरीहरुको विवाह हुदैं नहुने परंपरालाई लत्याएको लागी साहसिलो सामानिक सुधार कार्य र अनेकनधटना क्रममा ह्दय देखिनै प्रजातन्त्र
वादी उहाँ स्वत सम्मानित हुनु हुन्छ ।
ड्ड संकर केसी
अन्तमा म भन्दछु कि वहाँले शैक्षिक योग्यताको अभावमा शिक्षित भै धैरै कविता साहित्य लेख
खण्ड काब्य र महाकाब्यहरु जस्तो कृतिहरु छाड्नु भयो । आफनो ६ जना छोरी र १ जना छोरालाई शिक्षित बनाउनु भयो । आफनो अति प्रिय पात्र हुन भएको गुणै गुणले भरिएको जीवन
साथी श्रीमती हिरादेबी तुलाधरको देहावसानमा धैर्य धारणा गरी आफनो व्यतिmगत हेरचाह र
बालबालिकाहरुको रेखदेखको निमित्र आफनो भन्दा अधिल्लो जातको बाहुनी स्त्री सङ्ग बैबाहिक
सम्बन्ध राखी समाजमा सुधार ल्याउनु भयो ।
ड्ड डा. भक्त राज बैद्य अध्यक्ष , अखिल नेपाल होमियोपाथि एसोसियसन
यमिजीको श्रीमती पनि उहाँको जस्तै गुण भएको एक भद्र महिला हुनुहुन्थ्यो । राणा
शासनको कालमा उहाँले थृप्रा दु .ख कष्ट सहेर हरेक क्षेत्रबाट रााणा विरोधी आन्दोलन लाई
सहयोग गर्नु भयो । उहाँको त्यो योगदान नेपालको राजनीति इतिहासमा भूल्न नसकिने खालको
छ ।
ड्ड छिरिङ्ग तेन्जिङ्ग लामा २००९ २०११ सालको केन्द्रिय सल्लाहकार सभाको सदस्य,
२०१५ सालमा महासभासद्, २०१७ सालमा वडाहाकिम , २०१९ सालमा अच्चलाधीश , २०३८ सालमा रा . प. स. २०३९ सालमा गृह सहायक मन्त्री ।
स्वर्गीय धर्मरत्न यमि को बारेमा केहि सम्झने वितिकै उहाँकी धर्म पत्नी स्व. हिरा देबीको
सम्झना हुन्छ । घरबार जोड्ने बाल बालिका हुर्काउने शिक्षन दिक्षा दिने र स्वाभलम्बी बनाउने मात्र नभई आफना पतिको सहायक भई काम गरेको कसैको आँखा बाट छिपेको छैन ।श्रीमती
हिरादेबीको सहयोगले गर्दा नै अनेक क्षेत्रमा उत्रन सक्नु भएको हो भन्ने कुरा हामी त्यतिबेला पनि भन्ने गर्दथे ।
उहाँ मेरो मिलनसार तथा सहकर्मी साथी हुनु हुन्थ्यो । उहाँ परलोक भएपछि म आफुलाई निकै
वर्ष सम्म एक्लै भएको जस्तो अनुभब गरे ।
ड्ड पूर्णबहादुर एम . ए . वर्तमान राज सभाको सदस्य हुुनुहुन्छ ।
त्यसै सालको कुरा हो विजया दशमीको दिन म बाबु आमाबाट टीका थापेर घरबाट निस्किए पिपलबोटतिर आईपुग्दा विभिन्न ठाउँबाट आउनु भएका साथीहरुले मलाई जय नेपाल भन्दै अभिवादन गर्दछन् र म पनि त्यसरी नै अभिवादन गर्छु । बिस्तारै म अगाडी बढ्छु । भूगोलपार्कतिर त्याहाँ त्रिपुरवरसिहं प्रधानलाई देख्छु । करीब ४ बजेतिर भूगोलपार्कभरि एक एक गदैं मानिसहरुको हुल बढ्दै जान्छ । त्रिपुरवर र म भूगोलपार्कको सिढी चढेर माथि पुग्छौ । त्यहिनेर श्रीमती हिरादेबी थालीमा रातो टीका जमरा र फूल लिई उभिइरहनुभएको छ । रााणा शासकहरुले त्यसै साल बैशाख १ गतेदेखि लागू हुने गरी जनतालाई दिएका जुन नागरिक अधिकार थियो त्यसैको उपभोग गर्न र त्यस नागरिक अधिकार ऐनको परीक्षा समेत गर्न हामीले यस सभाको आयोजना गरी त्यसको प्रयोग गर्ने अभियान थालेका थियौं त्यसको विभिन्न तयारीको सिलसिलामा हामीले गोपाल प्रसाद रिमाल धर्मरत्न यमि त्रिपुरवरसिंह प्रधान आदीका घरहरुमा गोप्यरुपले कै्यन सभा गरेका थियौं । त्यसमा सूर्यबहादुर भारद्धाज गोपालदास श्रेष्ठ लक्ष्मीभतm श्रेष्ठ प्रदीपमानसिहं प्रधान आदि विशिष्ट साथीहरु सम्मिलित हुने गर्थे । सभाले प्रजा
पच्चायत नामको एउटा राजनीतिक संगठन खडा गर्ने निधो गरेको थियो । त्यसको शुभारम्भ अन्याय अत्याचार गर्ने महिमासुरलाई देबीले वध गरेको दिनमा पारी गर्ने निधो भएको थियों र
धर्मरत्न यमिज्यूले आफनी श्रीमती हिरादेबीबाट टीका थापेर यो अभियान थाल्ने प्रस्ताब राख्नु भएको थियो । त्यसलाई हामीले सहर्ष स्वीकार गरेका थियौ । यस अभियानको प्रारम्भ गर्न त्रिपुरवरसिहं र म नेता चुनिएका थियौं ।
त्यही दीन हामीले दिदि हिरादेबीको हातबाट टीका लाएर जनसक्षम प्रज्ञा पच्चायत को स्थापना
भएको धोषणा ग–यौं आ आफना वतmव्य र मन्तग्यहरु व्यतm ग–यौं । हामीलाई लागेको थियो
राणा प्रसासनले हामीलाई समाउनेछ । नभन्दै प्रहरीको जमात आई पुग्यों पनि उनीहरुले हामीहरुलाई धेरे । त्रिपुरवरसिहंले पढेको लिखित ुवतmव्य उनको हातबाट खोसेर लिए । मलाई चाहि तिनिहरुले मैले दिएको मौलिख वतmव्य दोह–याई सुनाउन आग्रह गरे । मैले तिनीहरुलाई मैले दिएको वतmव्य उसै बेला लेखेर टिप्नुपथ्यों , ती कुरा अहिले सम्झेर म भन्न सतिmन , भन्ने
ठाडो जवाफ दिए ।
जनताको ठूलो भीड देखेर उनीहरुले हामीलाई एक्कासी समाउने आँट गर्न सकेनन् । त्यसपछि हामी धर्मरत्न यमिज्यूको घरमा दिदि हिरादेबीलाई पु–याउन गयौं ।
ड्ड बिजय मल्ल
आफना समकालिनहरुमा यमि का थुप्रै विरोधी र उनका दिवङ्गत धर्मपत्नी हिरादेवी का थुप्रै समर्थक र श्रद्धालुहरु पाइन्छन् । जहाँ हिरादेबीले यमि लाई नेपाली समाजिक जीवनमा नयाँ स्वरुप दिईन् त्यहिनै यमि ले आफनो पत्नी दिवङ्गत हिरादेवीलाई नयाँपन र अर्थ दिए । नेपाली राजनीतिमा केही वरिष्ठ राजनीतिज्ञहरुका श्रीमतीहरुले गहन भूमिकाहरु पूरा गरेको देखिन्छ फेरी पनि धर्मरत्न यमिको दिवङ्गत धर्मपत्नी हिरादेवी राणाकालिन शासन कालमा अतुलनीय महत्व पूर्ण योगदान रहन पुगेको देखिन्छ । राणाकालमा नेपालीहरुमा राजनीतिक चेतनाको विगुल फुक्न मा महिला संगठनहरुको क्रियाकलापलाई अगाडि बढाउन प्रहरी संग मुठभेड गर्नमा भूमिगथ रही राजनीति को परिचालन गर्न र सम्पर्क जीवनमा एक महिनाको बच्चा बोकेर जेल जानमा हिरादेबीको नेपाली राजनीतिमा आफनै किसीमको बेजोढ ढंगको मूल्य र मान्यता रहन पुगेको छ । यो ऐतिहासीक तथ्यगत धटना हो । त्यसपछि नेपाली राजनीतिमा महिलाहरुको महत्वपूर्ण स्तम्भहरु कसरी शुरु भएका छन् यो खोज र अन्वेषण अन्तरगत पर्ने कुराहरु हुन ।
ड्ड शतिm लम्साल बामपन्थी प्रत्रकार लेखक समालोचक तथा योजना सप्ताहिका सम्पादन प्रकाशक
श्री धर्मरत्न यमि खानलाउन पुग्ने सम्पन्न व्यतिm पनि होइन । यमि ज्यू जेलपर्दा श्रीमती हिरादेबी यताउति गैइरहने सम्झन्छु । श्रीमती हिरादेबी आफै पनि स्वास्थको कमजोरी त्यसमाथी स साना छोराछोरीहरु छन् । घरको बन्दोबस्त कसरि चलाएकी होलिन् । बरोबर म वहाँको घरमा पनि जाने गर्थे वहाँ पनि मेरो घरमा आउने गर्थिन । वहाँको धैर्य र सहास देखेर मेरी श्रीमतीले भन्थिन् यमि जीले हिरादेबीलाई के के मात्रै कुरा सुनाएर त्यस्ती सहनशील बनाएका होलान् ।
ड्ड अष्टमङ्गल बज्राचार्य २००४ देखि २००७ सम्मको राजनीतिका सक्रिय कार्यकर्ता २०१२ १४ मा काठमाडौं नगर पालिका को सभापति
स्व धर्मरत्न यमि र स्व हिरादेबी यमिलाई श्री विष्णुभतm भुजु को तर्फबाट मैले चिन्ने मौका पाएँ । रााणाहरुको समयमा श्री भुजुले धर्मरत्नजीलाई मेरो घरमा लुकाउन ल्याउनु भएको हो । हिरादेबीज्यूले त्यस बेला लुकेर आएर पार्टीहरुको गोप्य कागज र कुराहरु दिनुहुन्थ्यो ।
हिरादेबी पछि पार्टीको भित्र भित्रको कुराहरुमा चलेको थाहापाएर वहाँको पनि खोजि तलासी भयो र उहाँ पनि मेरै घरमा लुकेर बस्नु भयो । त्यो बेला अछुत जात भनेर सारै हेला हुन्थ्यो कतै चलाउदैनथ्यो । तर यमिजी र वहाँको श्रीमती ले मेरो घरमा लुकेर बस्नु हुदा केही छुवाछूत गर्नु भएन संगै खुशिसाथ खान्थ्यौं । हिरादेबी लुकेर भूमिगत बस्नु हुदा उमादेबी जगदेश्वरी केशरी प्रधानांग प्रधानांग प्रेमरत्न बज्राचार्य इन्दु ढोजू साहना प्रधानहरुसंग सम्पर्क राख्नु हुन्थ्यों
त्यसबेला अछुत जातलाई धारामा पानी समेत लिनदिन्न थिए । स्कूलमा अछुत जातलाई पढ्न
दिदैनथे । जहाँ गए पनि छोई देला भनेर पिर हुन्थ्यों । त्यस्तो बेला यो अछुत जातलाइ यसरी
हेला गरेर खेर फाल्नु भएन यिनीहरुलाई उठाउनु पर्छ भनेर अग्रसर हुनेमा सबभन्दा पहिला धर्म रत्न यमि र वहाँको श्रीमती हिरादेबी हुनुहुन्थ्यो । पहिले अछुत जातलाई पढ्नसम्म मौका हुदैनथे यसरी अछुत जाती बरबादी र अछुत सबै त्यसै खतम हुने भयो । यिनीहरुलाई पढ्ने मौका दिनै पर्छ र पढ्ने स्कूल खोल्नै पर्छ भनेर धर्मरत्न यमि जी ले अछुत जातलाइ एउटा स्कूल खोल्नुको लागि चल्नु भयो ।
श्री टंक प्रसाद सतामा हुनुहुदा धर्मरत्न यमिजीले वहाँ कहाँ जानु भएर यो स्कूल खोल्नलाई अलि पैसाको निकासा गरी नै दिनुपर्छ भन्नु भएर अलि पैसाको जोर दाम गरिदिनु भयो र भतmपुरमा आर्दश आवास राष्ट्रिय प्राथमिक स्कूल भनेर स्कूल खोलियो यो स्कूल खोल्नमा वहाँको ठूलो हात छ ।
वहाँले दलित जातिलाई असाध्यै माया गर्नुहुन्थ्यो । र उच्च जातले दलित जातिलाइ अन्याय गरेको कुरामा खूब खण्डन गर्नुहुन्थ्यो । म राणा शासनको समयमा कति भूमिगत बस्नु प–र्यो कति चल्नु प–र्यो यो राजनैतिक जागरण वहाँकै प्रेरणाले हो । मेरो लागि वहाँले नै ठूलो प्रभाब पार्नु भएको छ ।
त्यसबेला अछुत जातलाइ कसैले चलाएनन् । कुनै कुनै नेताहरुले अछुत जातीको कुरा गर्थे तर व्यवहारमा कसैले चलाएनन् । तर हिरादेबी भाउज्यू खुशिसाथ आफनो घरमा पनि भात संगै ख्वाउनु ुहुन्थ्यो र हाम्रो घरमा पनि खुशिसाथ वहाँहरु दुवै जना खान आउनु हुन्थ्यो । हाम्रो अछुत जाती ह्दय देखि नै माया दिने वहाँहरुको दुबै जनालाई हामी सबैको धैरै सम्झन्छौ ।
ड्ड नानी बहादुर खड्गी भतmपुरका कथित अछुत जात का राजनीतीक कार्यकर्ता
स्वगीर्य यमिजीको श्रीमती हिरादेबी बाट पनि केही योगदान भएको थियो की ?
कठै विचरी त्यसतर्फ आउँदा उन्कै सम्झना आउँछ । उनी एकदम सज्जन स्वास्नी मान्छे । २००७ साल अगाडि श्रीमती हिरादेबी पनि देन छ । उनी महिला सङ्गठनमा पनि सक्रिय थिइन्
ड्ड टंक प्रसाद आर्चाय भु पु प्रधान मन्त्री
मलाई यहाँनेर श्री हिरादेबी भाउजु को विषयमा धेरै कुरा लेख्न मन लाग्छ तर स्थानाभाबले गर्दा त्यति पर पुग्न सतिmनँ । तैपनि केही शब्दहरु त् अवश्य व्यत mगर्न चाहन्छ । श्री र हिरादेबी भाउज्यू अत्यन्त गहिरो राजनैतिक कार्यकर्ता हुनुहुुन्थ्यो । वहाँको देनको अगाडि धर्मरत्न यमि त उपहास मात्र ठहर्छ । घर व्यवहारदेखि लिएर राजनैतिक क्षेत्रसम्म धर्मरत्न यमिजीलाई चुपचाप क्षेत्र तयार गरी दिने नै हाम्रो हिरादेबी भाउजु नै हुनुहुुन्थ्यो । गोप्यरुपले वा वाह रुपले राजनैतिक चेतना घर घर पु–याउने तथा राजनैतिक जागरण ल्याई दिने वहाँको ठूलो हात थियो धेरै कष्ट पीडा सहेर पनि सुखमोग गर्ने समयमा वहाँले आफनो पतिको सामु असमयमा नै प्राण त्याग्नु भो ।
हाम्रो धर्म रत्न यमिजी आफनो पत्नीबाट विछोड भएपछि निक्कै दुखित हुनुहुुन्थ्यो । समयले सबै बिर्साउन लगाई दिन्छ । यमिजीलाई भाउजुको अभाब ज्यादै खडकेको थियो
ड्ड भुबन बहादुर भण्डारी
त्यस्तै वहाँ एक कुशल राजनीतिज्ञ र त्यागी हुनुहुुन्थ्यो । भन्ने विषयमा ठूला ठूला राजनीतिज्ञहरुबाट लेखीसकेको हुनाले मबाट लेख्नुपर्ने केही आवश्यक नभए पनि एउटा कुरा म नलेखी रहन सक्दिन् । एउटा सानो कुरा के भने वहाँको कुशल राजनीति योगदान र व्यतिmत्वमा
वहाँको श्रीमती स्व हिरादेबी यमिले वहाँको जीबन कालमा वहाँलाई शुरुदेखि अन्तसम्म पूरा योगदान गरी वहाँको हरेक कृयाकलापमा पूरा सहमति र मदत गरी सुनमाथी सुगन्ध छर्नु भएको थियो । एक महिला भएर पनि यस्तो सहयोग पु–याउनुलाई कसैले कम ठान्न मिल्दैन । वहाँको राजनीति र समाजिक सेवा तथा राजनैतिक सङ्घर्षका सबै क्षेत्रहरुमा वहाँकी श्रीमती बाट पूरा सहयोग पाएबाटनै वहाँलाई सफलता मिले जस्तो मलार्इृ लाग्छ ।
ड्ड लक्ष्मी रत्न कंसाकार
वहाँ धोर प्रजातन्त्रवादी हुनुहुुन्थ्यो र यस प्रति वहाँको चाहना असंदिग्ध रुपमा दृढ थियो । सम्भवत दु खका दिनहरुमा वहाँको दृढ बनाउने प्रेरणा वहाँकी श्रीमती स्वर्गीय हीरादेबी थियो ।
म वहाँको घरमा जाँदा त्यस्तै भान हुन्थ्यो ।
अहिले उहाँको बाँचेको भए के गर्नु हुदो हो ?मलाई पूर्ण विश्वास छ उहाँ सदैबको जस्तो प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनाको सर्धषमा एक खारिएको स्पष्टवादी नेताको रुपमा देखा पर्नु हुन्थ्यो ।
यमि छें एउटा प्रयोगशाला
संयोगबश भनू हाम्रो घर यमि छें यस्तो एकान्त ठाउंमा प–यो वरपर घर छैन ठूलो कम्पाउण्ड भित्र पर्दछ । समाजको कुरिति अनावश्यक गफहरु अवैज्ञानिक विधिविधाहरु बट टाढा रहे त्यो घर त हाम्रो बूबाआमाहरुको लागि एउटा आर्दश सामाजिक प्रयोगशाला हुन पुग्यो । त्यो प्रयोगशालाको साधन आफनै छोराछोरीहरुकोघर थिए । घरको वुईगलमा जुुनठाउं नेवारहरुको सबभन्दा चोखो मानिन्छ । जालाीले बुनेर जसमा कुखुराहरु टन्न पालिए र विज्ञान गरियो उदासले पनि कुखुरा पाल्न हुन्छ खान हुन्छ भनेर उता आफनै छ छवटी छोरी हरुलनई वेलविवाह नगरीकन समाजको आगादी उभ्याईयो । आफनो एकमात्र छोरालाई व्रतवन्ध नगरी छोडियो । छोरा र छोरी बिच व्यवहारमा कहिल्यै पनि वोझको रुपमा हेरिएन । फलस्वरुप हामीलाई धेरै वर्षसम्म आभास भएन कि हामी एकदिन अर्काको घरमा जानु पर्दछ भनेर ।
म यो लेख्नमा हिच्किचाउन्न कि हाम्रा कतिपय क्रान्तिकारी साथीहरुको घर घरमा धर्मको चिन्ह कुनै न कुनै रुपमा झल्केको देखिन्छ । नाग पंचमीको दिनमा वहाँहरुकै कोठाको ढोकामा नागको चित्र झुन्डिएको हुन्छ श्राद्धको बेलामा दश थरि तरकारीले सुशोभित भातको रास वहाँहरुको दैलोमा फयाँकेको देखिन्छ ।
ड्ड स्व धर्मरत्न यमि की कान्छी छोरी हिसिला आर्किटेक्ट इन्जीनिएर मंन्त्री
धर्मरत्न र हिरादेबी एउटा अनौठो जौडी
सुने अनुसार राणाकालमा बुबा र आमा दुबै सहकर्मीको रुपमा राणाविरुद्धको आन्दोलनमा क्रियाशील रहनु भयो संगै जेल जानु भयो । तर म आफु त्यो धटनाको निकै पछि जन्मेकोले गर्दा वहाँहरुको त्यस सहकमिताको अवस्था हेर्न पाईन । मलाई यति याद छ की हाम्रो लागि आमानै बूबा जस्तो हुनुहुन्थ्यो । कारण ै बूबा त एक जना समाजिक राजनीती व्यतिm हुनुहुन्थ्यो । वहाँ विहान देखि घुम्न भेटधाट गर्न गोष्ठिमा भागलिन जाने गर्नु हुन्थ्यो । आमाले पढाउने काम देखि लिएर घर जग्गाको रेखदेख गर्ने काम सबै गनु हुन्थ्यो । धर्मरत्न यमिलाई आमाले आफनो कान्छो छोरो जस्तो पुल्पुलाएर स्वतन्त्र वातावरणमा हुर्काएको जस्तो लाग्थ्यो । अनि आमाको लालन पालनमा धर्मरत्न यमि एकजना सृजनशील साहित्यकार पनि बन्न पुगे । बुबाले यसको मर्म आमा दिवंगत भएपछि महशुस गनुभयो । सम्पूर्ण भार आफुले लिनपर्दा वहाँले त्यतिबेला आफनी जेठी छोरीलाई यसरी पत्र लेख्नु भएको थियो तिमिहरुको त आमा मात्र म–यो मेरो लागि त आमा जीवन साथी श्रीमती तिनै एक्कै चोटी म–यो ..........
मचात छह थे छह थुलि लाइक जुगुया श्रेय यमि दाजुयात स्वयां हीरादेबीयात अले स्वयं मचातय्त हे बीमाली ला धया थें च्व ।
यमि दाजु झयार्खानाय् वं थें खण्डकाव्य व महाकाव्य ज्वनां पिहां वल । च्वमिया नातां स्वंगु उपन्यास नेपालभाषाय् अले उपन्यास व मेमेगु सफू खँय् भासय् च्वत । राजनैतिक कार्यकर्ता जुया दु खसियां थे मन्त्री नं जुल जुजुं छें बिल । कलातं छें कत्ताना च्वन । मचात छह थे छह लायक जुया पिहां वल । थुकथं यमि दाजुं सुखं जीवन हनाच्वंगु खं । तर हेरादेबी मत्यवं प्वाक्क मंत । यमि दाजुयागु सुख सूद्र्यो यात गह्नं च्वन ।
ड्ड प्रेम बहादुर कंसा
यमिजीया श्रीमती नं उलिहें गुणं थुक्तम्ह मिसा खः राजनीतिया क्षेत्रय् नं उलिहे व्या म्ह २००७ साल न्ह यागु क्रान्तिइ नं उलिहे योगदान वियाः ग्वहालि यानावम्ह मिलनसारम्ह ख ः । थौ धर्मरत्न यमि जी काय् म्हयात् पिस गुलि नं उच्चशिक्षा प्राप्त यानाः राष्ट् सेवाय् थः त पानाच्वगु दु उकिया श्रेय यमिजीयात्सिंक श्रीमती हिरादेवीयात अपो दु । राणातय् इलय् मिसात धइपि प्याहां हे मव गु इलय् वय् कल २००७ साल न्हायागु क्रान्तिइ खूब आँट याना सहयोग यागु खः । महिला संगठन गठन जूगुली नं वय् कया ल्हाः दु । वय्कलं सुयागु दुः ख स्वयेमफु ।
ड्ड केदार मान ब्यठिक
मां हिरादेबी यागु तिबः दयाः हे यमिजी सफल जूगु वयागु वय्कःया पासापिं सकसिगु धापू दु ।२००२ साले विस्यू वयाः यमि नाप व्याहा यानाः भँसाछें याम्ह म्हायमचां लिपा खिचायात धकाः ला पसले क्वँय् फयाः उकियागु रस त्वना हय्कंमा दायेका त्वना मचा बूबलयनं २००७ साल न्हः राणातय्त क्वथलेगु आन्दोलनय् ग्वति कायेगु त्व ता मदी । काय् बुयाः स्वन्हु दयेका ज्वना यंकूम्ह हिरादेबी व नापं प्यक नं मयाक थ हाउँ मस्तनाप झारखाने वनेमाल । थः भाःत हाःबले जेलय् थ छेंय् दुमका गुलि मस्तगु व थ ंगु प्वाः पालय्ययेत नांप नांप जनजागृति हयेत वय्कलं त्वा बा ःयापि ज्यापुतय् मस्तेत आखः ब्वंकेगु नं यानादिल । अनं पिने समाजे मिसात नं जनजागृतियागु लागी न्हज्यां वनेमाः धकाः वय्कलं २००५। ६ सालपाखे मखनय् ल्यूने खोलेजूगु बुद्धि बिकास माध्यमिक विद्यालय थः मस्तेत लुकुछिंनाःझाल । २००७ साल न्ह यागु च्भनष्कतभच मजूगु महिला संधय् चन्द्रकला स्नेहलता चम्पा गुर्माजु कामाछें पुण्यप्रभादेबी ढुगाना साहाना साधना इत्यादिपिनापं सक्रिय जुया यक्व हे ज्यासनाबीगु । सुयागुं दुः ख स्वये मफुम्ह व सुयांत परेजुइवलय् थःगु जिउतकं नं मधाइह हिरादेबी थ ःगु मुटुया ल्वय् दुसां करपिन्त ग्वाहालि यायेगुली न्हाबले लिमलाः । वयकः यागु ग्वाहालि याना ः गुलि झी नेवाःतय्मस्तेसं डाक्टर इन्जिनियर व मेमेगु विषयत् विदेशय् वना व्वंवनेगु अवसर दत् । राणातय्गु पालय् राजनीतिक शरण वःपि मनूतय्गु खि च्व तकं कयाः ग्वाहालि यायेत लिमधिसीम्ह २०२७ साले थः गु देह त्याग यानाः झाल ।
ड्ड मयजु चिरीक
छन्हु अचानक हिरा मलेया जीवनय् भुखाय् व्वल । मुटुया व्वथां हिरामले मन्त । जित न्हावलें मय्जु धाःवइम्ह मले जि अफिसयागु ज्यां टुरे वनाच्वनाबलय् मन्त धाल । धर्मदेबी पाजु यात वज्रपात जुल । छेंयागु भार गवले कयामच्वम्ह पाजुयात तःधंगु बोझ जुल । थःकाय् म्हाय्पि फुक्क आखः व्वनाच्जन तिनि मत्यवं हे मस्तय् मां मन्त ।
ड्ड डा . केशरीलक्ष्मी मानन्धर
हिरादेबी भिक नये बालांक पुने धइगु मदु । मचातय्त नं अथे हे यानानइ । वया ध्यान केवलमचातय्त बांलाक पूवंक ब्वंकाथके धइगु जक तर वया मेगु छगु धन्दा दु छुं जुयाः जि सीसा चमाजु हइ अले मचातय्सं दुःख सी थ्व खँ वइत थःपिनि चमाजु मां जुया अनुभब दुगु ला मस्यु थ्व खँय् वइत आपालं चिन्ता दु उकि छुं जुया चमाजु हःसां ग्यायेम्वायेक थः थ्व काल झीगुआशाा अभिलाषा पूवंकेत पिया च्वनीम्ह मखु व कालं हिरादेबीया थः मचातय्त पूवंक ब्वंके धइगु आशाायात चफुना यंकल अय्सा वया म्हायेपि व छम्ह न्हय्म्हसनिं नं मायां इच्छा पूवंकहे ब्वनाकाल ।
ड्ड मोति लक्ष्मी
जिमि खूम्ह तः केहें तः धी जूयावल । त्वालय् जिपि खं पिन्त इहि यायेगु बाहाःतयेगु सकतां यानाहयेधुंकल । तर जिमित इहि यायेगु बाहाः तयेगु मयाः । दाजुयात कय्तापूजा नं मयाः । छगु तः धंगु समारोहय् वाःखं बाहः तयेगु धइगु तः धंगु मूर्खय ज्या खः जि खुम्हं म्हाय् पिंत गुलातक वया मामं प्वाथय् बाहाः नं तयेमखु धकाः धयादीगु जुयाच्वन । छं म्हाय्पि इहि बाहाः मतःपिं सुनांकाः दइमखु धकाः मांयात मलेपिं मुमापिं व पासापिंस न्वाःवइगु । झिप्यदं झिन्यादं दयावः लिसे वियाछ्वइगु ई । इलय् हे बीगु मयाःसा न्हथुमचा दुथाय् लाई धकाः न्वायेगु शुरु यायेधुंकीगु । नेवाःतय् मेपिनि जातय् सिकं उराय्तय् याकनं भम्चा बीगु चलन । मिसात आपाः ब्वनातःपि मज्यु मिसात धइपिं मछालेमाः जवाः सवा याये मज्यू जि म्हाय् ला लुखाखरु ह्े हाचां गायाः जुइ मस धकाः गौरव तायेकीगु ई । भतीजा सुं नापं जवाः सवाः याना जुलकी छारुवा दौहं धकाः कूखिनीगु । नखः चखः पूजा , गुथि भ्वय् दिपाः हे मदु । पुलां विचारपिं निनि मले तता मुमा आदि आदिपिनि पुचलय् कय् कय् कुनाः म्वायेमाः मिसात । गनंं वनेगुला खँहे मदु । म्हाय्मचा धइपिं कत या नितिं । उकि हाःवले कतः यात ल्वयेकेत् तयार यानातयेमाःपि । मगज न्हााक्व हे भ्वाथःसां त्वइसे च्वना हष्टपुष्ट जुया बालाना च्वनेव गाः आखः ब्वनातलकि ला धयाथे च्वनी मखु धका धायेकीगु सुनां ? अज्या ःगु कट्टर पुलागुं समाजय् जिपि खुह म्हाय् मस्तय् बारे अने तने खँ जुइगु । जिमित क्यना बाःनं न्हावलें थ्ज म्हाय्पि छिपिं थज्य पि उराय्तय्थाय् वीला ? जि म्हय्पि ला गुम्हं उत्तरय् व्यूसा गुम्हं दक्षिणय् गुम्हं पूवर्य व्यूसा गुम्हं पश्चिमय्ं धकां दक्कसित न्हीका थकीगु । न्हाःथेसा मायां नुगलय् ला मति भति पीर सां वइ जुई । मामं नं बाः नं निम्हेसीयानं जात स्वया ब्याहां यायेत धाईपितं विरोध याइगु । थ्व समाजय् गुव्बलय् जात तक्क वइ अब्लय् तक्क फेरय् जुइमखु धइगु बां मायां विचार ।
मायां त धंगु इच्छा म्हाय्पि सकसितं एक से एक जुइक ब्वंकेगु अले एक से एक ब्जनात पिं मिजंतयेत बीगु । तर जिमित बीगु खँय् गब्ले हथाय् चायामदी । तःम्हाय्मस्त दुपिं मेपिसां गुलि भ भ न्हुयाजुयाजुइ । बरु निनि मलेपि धाःसा जिमिगु बारे धन्दा कयाः पिने सुनानं छिमित इहि याला बाहा त ला धासां तःगु दुका
ड्ड तिमिला यमि
जेलय् त्व ता हयेधुुकुसेली हिरादेबीनाप य त्व याना विवाह जुल । हिरादेबी दुने चोकय् च्वम्ह् जगतलाल मास्टरयाके शिक्षा दीक्षा कयातम्ह उगु ताकय् छम्ह शिक्षित व्यतिm खः । हिरादेबी गुलि नायू गुलि ज्ञानि गुलि हिसि दु गुलि हूख्वा वः । वय्कः हिरादेबी छम्ह सामाजिक का्रन्तिकारी खः । ज्ञानीम्ह क्रान्तिकारी कलाः लासेलि यमि यात सामाजिक राजनितिक ज्या यायेत झन ब दत ।
ख्यःक्यब क्व नेयपि राजनैतिक कार्यकर्ता तयगु काग्रेसतयगु सभा यायेगु धर्मरत्नया छ्ेय जूवन । बराबर यमि व हिरादेबी मःमः पार्टी याइगु झल झल लुमना वइगु ।
१५ अगस्त मानय्याय्गु जुसेलि जिमि भिद्य त्वालय् भारत स्वतन्त्र दिवस यानावयावलय् हिरादेबी हःगु जुलुस मरुइ नापलात । जुलुसय् आपाः हे मनू दत । प्याफः पुल । चन्द्र बहादुर व पुलिसत थ्यंकः वल धाराधरु जुल आपाः ज्वना यंकल । तुलसीमेहर हिरादेवी धर्म रत्न व मेपिं आपाःहे ज्वना यंकल । जुलुसया नारा धार्मिक नारा व नेवार पर्वसिया एक हौ मेपि मेपिनाप हिरादेबी १० ,१५ न्हु लिया त्वःता हल । धर्मरत्न यमि व मेपि यें गाःसा नेतात खुला जेलय् तल ।यमि दाजुया जेलय् वनेगु ला पाजुयःा छेंय् वनेनु थे गबले जेल गबलें मरसे नेतात तापलाः वनी नेपालय् सत्याग्रह यायेगु भारी प्रचार प्रसार जुल । यमि व हिरादेवी थाय् थासस् वनाः सत्याग्रह धइगु छु गय् यायेमाः धकाः प्रचार प्रसार जुल । २००४ सालय् नेपालय् सत्याग्रह जुल । अवलय् धर्मरत्न यमि न्ह हे ज्वना यंकेधुकल । थ्व सत्याग्रह पूवनीमखु धकाः यमि जु राजपार्टी ३ गू यात मिलय्यायेत गबलें कलकत्ता गबलें पटना गबलें बनारस वनाः ३ गू पार्टी मिलय् यायेत तसकंहे कुतः यागु खः मफयाः ल्याहां वल जेलय् दुहां वनेमाल ।
ड्ड गोबिन्द बैद्य
न्हपा राणातय्गु इलय् धर्मरत्न यमियात जिमिसं यक्व त्यपय् सुचुकातये नं । त्यपय् दुने तयेगु बोरांत्वपुया तयेगु । पल्टनय तलय् बैगल्य् थ्वंक बथां वइ गजाःगु ग्यानापुसेच्वं । जि छम्ह न्हापांनिसे तसकं हाले यःम्ह हाथुद्यःयात पूजा यायेत अय्ला थुयातयागु खबर दार । आमु त्यप उला स्वलकि आमु अय्ला स्यनकि छिमित अद्दाय् जाहेर याये । हाथुद्य पूजा यायेमागु ला ज्यू धकाः हालाः क्वतहयेगु । धर्मरत्नयमि ल्हासां लिहां वयाः जिमिथाय् सूवल पिने बखि वसः दुने हयाउँसे च्वकं वसः पुनातःगु । तलय् वयाः दुने हयाउँसे वसः पुनातगु उला क्यन । छुं दुम्ह मखु सम्पतियागु नामं अप्पा छकु हे मदुम्ह । लिपा जुलं ज्यापुतय्गु वसः पुना क्वंचा पाछायाः सूवइगु । नयेगु त्वनेगु ठेगाना दुगु मखुुु च्वनेथाय् दुगु मखुुु । न्हाबले पिनें ध्वदुल कि ज्वना यंकी । जेलय् वनाः नापला वनेवलय् सिक्क ख्वया वये ।
हिरादेबीया पाजुपिं ख्यःक्ष्जय् बाः च्वनाच्वंगु छेंय् लिक्कसं लाः । हिरादेबी अवलय् भंसाःछेयं् व्यापार तसकं च्यानाच्वंम्ह ध्यबा दुम्ह हेरादेवीया म्हाय् हिरादेवीया जिमि किजा धर्मरत्न तसकं यल । तर भमचा धायेके य्वतं झयालखनावाल छुं मदुम्हय्सित बीमखु धकाः बीगु खँमल्हा ।
वःन्ही वःन्ही बुं बंम्ह थें च्वंक ज्यापुनी बसः पुनाः पार्टियागु दुबिस्ता खँत दक्व सुलाच्वंच्वथाय् ब्यू जुइगु । दुने सुलाच्वंपिनिगु दुबिस्ता खबरत दक्व माःमाः थाय् थ्यंका लिपा व भ्वंत दक्व व्छ्येकाब्छइगु । गजाःगु ग्याना पुगु ज्या यायेमागु ।
विधान मचा बुल नये तकं मखं मचाःलहयू वःपि सुं मदु सुयाथाय् वने ? थाय् मदु । गरीबया मचा मखु तःमिम्हय्स्या मचा । अज्ञाःगु राजनीतिइ थ्या म्ह ग्यानापु धकाःसुनान.ंदुमका । दक्वस्यां हेला याइगु नये मखना थ थितिथय्थाय् जजकि भचा त्यायेका वनं । पयंवंगु मखु विधान बूबलय् छेय् मचा बूम्हय्सित ज्ववंल । लिपा मां व मचा तथ्व जुइक बिरामि जुलं सुं छम्हस्यां हे छछा नकेत न्हयने मव । विधान आउँ जुजुं जुजुं खि वः गुच्व वः गुच्व व गु हे मचा । बमचा नं तच्वकं विरामि जुल ।
नये मखनाः सिंहसतलय् मस मस आखं व्वंका वन । लिपा मन्त्री जूवलय् तिमिला बुल । बूूम्ह मचायात वसःतक मदु । भ्याथःगु इचा छकूचा.ं भुंकातःगु । जिमिगु पर्सि खुनाःतिनि भुंका । मन्त्री जूबलय् न्हापा पसलय् थिकाः जाकि कें कयातयाहःगु गुलि । ? ?
मन्त्री जुलं छिमि मांया सुख मजू । अजाःगु पाटिइसने न्हाःम्ह, महिला संधय् सनाच्वम्ह मिसायात न्हापा दुखब्लय् हेलायानाच्वंपि थःथितिपिंस छिमि बाः यात भुंवन । मन्त्री जुया फाइदा काये मखनी छिमि बा यात ह्ययेकां.हीका यक्व फाइदा काये मखनी धका. छिमि बामांयात ल्वाजक ल्वाकाः लिपा . छिमिमायात छिमि बाःनं ख्वाःतक नं स्वयेके मबिल न्ह्यःने तयेके मब्यू । व थः थितिपिसं छिमि बाः यात भुनाः छिमि मांयात यक्व ख्वयेकल । छिमि मां तसकं हे राजनीतिइ सने न्हाः म्ह । छिमि मांयात व थ थितिपिसं पूरा हे दबय्याना व्छःगु । छिमि बाःया यःपि जुइमा मयःपि जुइमा क्यवय् सःगु तरकारी दक्वसिंत इंके छ्ःवइ । राजनीतिइ संपि धाल धायेव न्हाम्हसितनं ग्वाहालि या ः जुइगु ।
मन्त्री जूगु बखतय् जिमि केहें तच्व जुयाः बिरामी जुयाःच्वम्ह सुनानं वास्ता मयानाः छं बाःनं मांन छेय् हयाः लही हल । तर केहेंसित । सितं सुनानं ग्वाहालि याःवः मदु छिमि मामं सिं हयाः थम्हं हे सि ंपँचिना सीम्ह द्यःने तयाः च्याकाःसीम्ह उनाव्छत । छिमि माब्ं तः मिम्ह न्हागुं यायेत तयारम्ह ।
धर्मरत्न थाहां वःगुहे हिरादेबी यानाःख. । हिरादेबी थें जाम्ह उपकारीम्ह मिसा मदु । सुयांगु दुःख स्वये मफुम्ह । छुयाये मचाबूवलय् नये मखंगु दुःखंगु पाःलाः बलय् वयात दम व मुटुयागु ल्वय् जुयाः मचातय्गु छुं हे स्वये मखंन सिनावन । जि लुमं न्हा्यावलें यच्चुक पर्सि सिनातइ । जम्मा नित्वाः पर्सि वइगु छःत्वा हियातःसा छत्वा सिनाः जुइगु । तिसा धइगु गबर्ले हे मतीम्ह । तसंक हिम्मत दुम्ह मिसा ।
ः
ड्ड लानिदेबी तुलाधर
ुु
छन्त अन्याय यायमखु.........
वुरांख्यः यागु छें न्याःगु मन्त्री जुइधुंकाः तिनि जि थन वयागु । ख्वक्यवय् हे मन्त्री जुइधुकूगु । सिपाहित ग्वार्र वःबलय् का धर्मरत्नयात ज्ववंल ज्ववल मखुथे जुल धका त्वा यापि सकले हाल । लिपा मन्त्री जुल धका सिल । ख्वक्यवय् न्यालाति मन्त्री जुया च्वन । मेमेपिसं नं छे. भ्वाथः जुल धकाः धाल । आ छें न्यायेमाल धाःबलय् त्रिभुवन जुजु नं छें छखा स्व धाल । अलेतिनि छें न्यायेगु बिचाः यात । अवलय् धनकाई पाजुं अथे मखु हिरादेबीचा छं छें न्यायेमासा वुरांख्यःलय् तःखागु छें छखा दु छंत ज्यूगु पूंतय्गू धाल । मां धनकाजी पाजु व बाः वया छें स्व वल । छें ला तःखा क्यव नं दु । थन मिलय् मजूसा धकाः खिचापुखुलिई छका नं स्व वंगु । तर अन क्यव मदुगुलि मांया चित्तबुझय् मजू उकि थ्व वुरांख्यः यागु छें न्यायेगु क्व जित । उवलय् थ्व छें क्यव दक्वया मू ४२,०००। ज्क का । उवलय् नाय् त पा्ेह्ेतय्गु जक त्वा का । फुकस्यां थज्यागु थासय् छें जेलय् कुनाहइबलय् मामं काकापिन्थाय् पुखे सःताः का मचाम थौं साउ बाः जा ब्यू वना ब्यू धका ः बीक ेव्छइगु , चियागु च्या त्वंकी । की मास्टर भाइचित व्छइगु । ज्या यानाविया तर थासं मच्चना । लिपा जूबलय् बाः नं छ छम्ह थन च्वनाब्यू अन्याय यायेमखु छं नं सु मदु धकाधाल । अले अवसांनिसें जि बुरांख्यलय् जा थुइगुनिसे कयाः क्यवय्तक स्वयेगु यानाच्वना ।
मचाम
धर्मरत्न सांहुन जितः गबलें गबलें तःधिक म्ह म्हाय् धाइगु । जि दक्व ज्या यायेमाः । बैलय् बंधिइलेगु लः कायेगु भारा सिलेगु भुतुलिइ ग्वहालि यायेगु । हिरादेबी साहुनीजं दः तसकं हे माया याः न्हाबले जितः बालांक म्वःल्हुकेबियाः यच्चुक बस ः पुंकातइगु । छें भुतू दक्व यच्चुक तयेमाः धकाः स्यानादिइगु । थःम्ह ज्यां हे नयेगु तयाः थः मचातय्त नकी थे नकीगु । मुमा वइबलय् थौं सुन्दरी वइगु लः ली कयाति धाइगु जिं धः धी यच्चुक बुलाः लः जायेका करुवा छगः द्यःले तयातयेगु अले वलकि थ्व लःसुनां काःगु धाइगु । हाम्ह वःसां सुनां लः काःगु धकाः न्यनीगु । जितः न्हाःम्हस्यां खासाखुसु खँ ल्हाइगु । तरजिं मतलबह मतया । थ्व छें न्हापा तन नाय्त व पोह्ेतयगु पुचलय् वनाःछें न्याः वन धकाः हिरादेबी साहुनीयात दक्वस्यां यक्क हे ब्वः व्यू । मन्त्री जुयाः गजाःगु बालांकाःगु थासय् जग्गाःन्यानाः च्वं वनेगु ला गन थजाःगु नाय् पोह्ेतय्गु त्वाःलय् च्वंवन धकाः हालीगु ।
ड्ड हाकुचा
हिरादेबीपीतपि यमिदाज्यु मन्त्री जुइन्हः ख्वःक्यवय् च्वंगु छेंय् च्वंनादीगु जुसां मन्त्री जुसेली बुराख्य ः छेंँय् च्वनादीगु खः । बुराख्य ः च्वं झाःसां ः नं जिमिगु छेंँय् वयें वने यायेगुली त्वाःमदः । गुबलें यमिदाजु याकःचा सा । गुबलें हिरादेबी पीत । गुबलें गुबलें मचातना पनं झाया दी छेंँय् । झायादीबलय् न्हबले कःसिइवना थःगु छेंँ छक्व स्वयेगु यमिदाजु व हिरादेबीपीतया बानी । ख्यःक्वया छेंँ यमिदाजुया अजि या छेंँ खः । गन मचाबलय्निसे लहिनातःगु खः । यमिदाजु मन्त्री जुसेली व छेंँ किजा सङ्घरत्न तुलाधर यात च्वयाबिल । हिरादेबीपीत छेंँ स्वयाः पुलांपुलांगु खँ लुमंकादी । गुबले वहे छेंँ स्वस्वं मिखाय् ख्ववि जाय्क तयाःझाई । ख्वःक्यवय् छेंँ गुली गमला दुगु खः उलि बुराख्य ः छेंँय मदु ।खत्त ला बुराख्य ःया छे ख्वःक्यवय् ः छेंँय स्वयां बांलाः तंखाः तर अथे जूसां जीवनया चाकुमाकु खाय्मा अनुभब व छेंँय् जुल । नयेहे मखंक म्वानागु छेंँ । २००५ सालय् विधानदाइ बूबलय् यमिदाःजु जेलय् लानाच्वगु जूसा हिरादेबीपीतयात राणातय्सं स्वन्हुनक्क गृहबन्दीकथं छ्यली कुनातःगु छेंँय वहे छें खः । राणातय्गु दृष्टि जेलय् हे कुने माःम्ह हिरादेबीपीतयात मचाबूगु कारणं यानाः वहे छेंँया छ्यली कुनात गु खः । लिपा सिहंदरवारय् न्हि छक्वः वनाः हाजिर याःवने माःगु यानाः त्वःतल ।
थः बूगु छें त्वःताःयमिदाजुनाप जीवन व्हनेत वःगु नं वहे छेंँ खः । गनं यमिदाजु मदुबलय् मचातय्त लहीत आपांल दुःख सियाः म्वानाच्वंगु खः । जीवनय् तःधंगु संधर्ष याःगु छेंँ खः । व सलिबाकूया ध्यवा याना हिता जुइगु पाँय ज्वनाः मचांः –धर्मदेबी) दुवातय् पसलय् न्याः वंगु खः । थज्याःगु परिस्थितिई त्वाः बाःयापिंस थःगु क्षमतां सहयोग याःतर आत्मगौरव दुम्ह हिरादेबी पींत लिपा पुले फइला मफइला धकाः आर्थिक सहयोग त्वाः बालय् च्वंपिके कःयेगु याना मदी । थ्वहे छेंँय् च्वं च्वं संधर्ष यानाः यमिदाजु वन उप मन्त्री जुयाः आदर याकाः म्याये खंगु खः । गुगु छेंँय् च्वनाः जीवनया दकलय् म्हाइपुगु दिन छ्यानादिल वहे छेंँय जीवनय दकलय् न्हाइपुगु दिन नं व्हनादिल ।
तय् ला हिरादेबीपीतं व छेंँय् थःगु भाग नं तयातयेगु विचाः यानादीगु खः तर यमिदाजुया विचाः कथं थःत बुराख्य या छेंँ दसेलि ख्यक्यवया छेंँ छखां किजायात विइमा । हेरादेवी पीतं यक्य विरोध याना दीसां किजाभतयात छेँ च्वया विइगुलिइ हस्ताक्षर याये हे माल धकाः धया च्वनादी
उप प्रध्यापक नेपालभाषा केन्द्रिय शिक्षण विभाग पाटन संयुतm क्याम्पस ध्वयकः इतिहास विषयया अनुसन्ध नेपालभाषाया च्वमि । स्वंगू सफू पिदनेधुंकूगु दु ।
ड्ड चन्दा्र वज्राचार्य
।
जिम्मेवारीपूर्णह हिरादेबी पीत
राजनैतिक कारणं यानाः इलय् वेयलय् गुबेलें दं दं गुबेलें लां ला जेल झायादीमाः म्ह यमिदाजुया कारणं थः मचातय्गु पूर्ण जिम्मेबार हिरादेबी पीत खः । मचातयेत नकेगु पुंकेगु व्वकेगु हुकेयायेगु फुक फुकं जिम्मेवारी हिरादेवीपीतया आर्थिक स्रोतया मुहान खः यमिदाजु तर यमिदाजु राजनीतिइ जुयाच्वंगुलि मचातय्त आवश्यक सामाग्री ताःलाकेगु ज्या हिरादेवीया हे जुल । परिवारयात न्ह्याकेत अर्थ उपार्जजनया स्रोत नं थःहे जुइमाल । थ्व इल्य हिरादेवीपीत छेँय् मचातय्त आखः व्वंकः झाइगु जुयाच्वन । अंग्रेजी बालांक मस्यूम्ह हिरादेबीपीत स्कूलय अंग्रेजी व्वंके माःगु जुयाच्वन । थःम्हसिनं मस्यूगु विषय जूगुली थःम्हं नं व्वने माल सयेके माल अंग्रेजी न्हापां थःम्हं व्वनेत महावीरनन्द वज्रार्चायया थाय् व्वं झइगु जुयाच्वन महावीरनन्द माने च्वया विउगुया आधारय् स्कूलय् व्वंकीवलय् स्कूलय मचातय्त बालांक सन्तुष्टि वियादी मफुगु जुयाच्वन । गुबेल गुबेल विद्यार्थीपिसं न्हासः न्यनी बलय् लिसः विइ मफैइगु । कन्हय्खुन्हु लिसः ज्वना वइगु जुयाच्वन अंग्रेजी व्वंकेगु न्ह्यालाः यानादीगु मजुसे वाध्ष्ता जुयाः खः
मिसा स्वतन्त्रता
मिसातय्त नं व्वकेमा ः मिसा मिजं समान खः मिसातय्त व्वंके हे माः मिसात शिक्षित हे जुइमाः धयागु धारणा दुम्ह खः हिरादेवीपीत मिजंतयसं ला न्ह्यागु ज्या यानाः जीवन न्ह्याकेफु तर मिसातय्सं न्ह्यागुं ज्या यानाः जीवनया न याये मफु मज्यू । शिक्षा दतसा मिसातय्स व्वंका सां जीवनयापन यायेफु । मिसात नं आर्थिक रुपं स्वतन्त्र जुइमा थ येव मिजंसा च्य जुयाच्वनेमाली । समाजय् मिसा व मिजंया समान हक दयेमाः । मिसा तय्त नं स्वतन्त्र विइमाः धयागु धारणा खः हिरादेवी पीतया ।
त्वालय् च्वपि मिसा मचातय्त व्वंकेगुली हेरादेवी पीतया तःधंगु ल्हाः दु । वुद्धि विकास माध्यामिक विद्यालयस व्वंकः झाइगु इलय् त्वाःयापि मिसामचातय्त यंकाः व्वंकेगु नं यानादी । जिमि हे ततापिं निम्हसितनं नापं हे यंकादीगु जुयाच्वन । जिमि माहिलीम्ह तता लक्ष्मीशोभायात व्वंकेगुली जक कुतः यानादीगु मखु मिसा ः स्वतन्त्रतायात कया भाषण यायेथाय् नं नाप नापं व्वना झाइगु जुयाच्वन । २००४ सालय् भारतया स्वतन्त्रता दिवसया लसताय् मरु गःकुतिइ छगु सभा जूगुली सभानेत्री हिरादेवीपीत जुयाच्वन । अनेहे सभा क्वमचाः नि ः वलय् हिरादेवीपीत व १२ दँ दुम्ह जिमि तता लक्ष्मीशोभायात ज्वनायंकल कारण न्हबलें हिरादेवीपीतनाप जक जुयाच्वनीगुलि , जुयाच्वन । छेँय् हलचल जुल । छेँय् विवाहयान बीमानिम्ह मिसामचा ज्वना यंकल छु जुइगु खः मांपिनि धन्दा नं जूगु जुयाच्वन । मेखे भीमशम्सेरया वैद्य जुयावनेधंकूम्ह जिमि वाज्याया नातां राणातनाप स्वापू जिमिगु परिवार दयाहे च्वगु जुयाच्वन । लिपा वहे दिनय् बहनी ततायात लित छ्वया हःगु जुयाच्वन । लिपा छेँय धन्दा जूथें छुं मजू । २००६ सालय् जिमि तताया ऋद्धिमानन्दनापं विवाह जुल ।
वय्कःया छगु धारणा थ्व नं खःकि सुं छम्ह् मचायाके गुगु प्रतिभा दु क्षमता दु वहेकथं वयात न्हा्याका यंकल धाःसा व मचां उगु क्षेत्रय् विकास मयाइ मखु । वय्कः या न्ह्याय्पि मध्ष्े न्हुछेशोभा व चिकःशोभा एस् ्एल् सी निसे नाप नापं व्वनाच्वपिं लिपाः निम्हसितं साइन्स व्वंकेगु जुल । चिक शोभा पास यानां तु वन । तर न्हुछेशोभा याये मफुगुलि वइत आखः मच्वंकुसे विवाह याना विइगु धकाः मांनाप खँ ल्हाना च्वगु जुया च्वन । मांनं हिरादेवीपीतयात नकारात्मक जवाफ वियाः न्हुछेशोभायात नं व्वकेहे माःगु सल्हावियादिल । अय्सां वय्कः या मचात मध्ये दकलय् न्हापां न्हुछेशोभा हे विवाह जुल ।
शिल्पकार
हिरादेवी पीत वाह क्रियाकलापय् जक न्हाानादीम्ह मजुसे गृहकुशलम्ह मिसानं खः । वय्कःयाके नं सुइगु , सुइटर थायेगु ,मोजा थायेगु ,पञ्जा थायेगु पर्दा गाा, रुमाल आदी फुकसं थायेगु शीप नं दु । त्वाःयापि मिसाभचातय् सुयां छुं थायेगु सयेके माल धायेवं वय्कःया थाय् वनीगु जुयाच्वन । गुबलें नं सुयातं नं लिमलाःम्हाः धकाः धायेगु चलन मदु । वनेसाथकि हे न्ह्यागु हे ज्या त्वः ताः नं ज्या स्यनाविइगु जुयाच्वन । थाज्या , सुज्या वय्कःयात सुनानं स्यनाबिइम्वाः । गनं छक्वः जक खन धायेवं गथे खः अथेतु थायेगु सुयेगु शीप वय्कः याके दुगु जुयाच्वन ।
छुवाछूटया विरोधी
हिरादेवीपीतया मिखाय छुंनं जात थजात क्वजात धकाः मदु । दक्व जात समान खः सुं जातयात क्वयया जात धकाः हेला यायेगु क्वह्यंगु मिखां स्ययेगु यानामदी । वय्कः बुरांख्यलय् च्वनादीवलय् समाजनापं भचा तापानादीसां नं ख्यःक्यवय् त्वाःया समाजय् च्वनादीम्ह खः । वहे समाजय् च्वंम्ह मिसाम्ह च्यामखलःनी छहसित बुरांख्यलय थःगु छेंँय् भुतूज्यांनिसें सुचुपिचु यायेगु ज्यातक्क याकादील । गुगु इलय् वय्कलं च्यामखलः नी मिसायात ज्या यायेत छ्यलादीगु खः उबलय् समाजय् उलि छुवाछूटया भावना मदयेधंकुगु मखु । हिरादेबीपीतपिं म्वानाच्वंगु समाजं व्यवहारय् छुवाछूटया यात उल्लंधन यायेफुगु मखुनि । अथेजूसां नं हिरादेवी पीतयात समाजिक व्यवहारय् भेदभाव मयाः ।
देखा दुम्ह हिरादेवीपीत्रं द्यः पूजा यायेगु हिकं यायेगु धयागु यानामदी । वय्कःयाकथं द्य धयाम्ह दुगु जूसा प्रजातन्त्र न्ह्यः दुःख जुयाच्वंबलय् देवं स्वये माःगु खः मस्वः । धर्मय्जक आस्था मदुम्ह मखु नेवाः संस्कृतिया परंपरायात समेत उल्लंधन यानादियाः थः काय् म्हाय् पिन्त इहि यायेगु वाहा तयेगु कय्तापुजा यायेगु सस्कार छुं हे यानामदी । थ्व धारणा हिरादेवी पीतया जक मखु यमिदाजुया नं खः गुबलें गुबले म्हाय् मस्त आपाः दुगुली उराय् समाजं वया म्हाय् पिन्त वहिस्कार याइला धकाः धन्दा जुइगु जुयाच्वन । तर यमिदाजुया धारणा थाःसा उराय् समाजं मानय् मयाः थः म्हा्याय् पि नेपाःया विभिन्न थाय् वाय्लय् खुम्ह म्हायाय्पि मध्ये छम्हस्या पीगःनिगु या ताम्राकार व छम्हस्या मखंया तुलाधरनाप विवाह जुल । अमित समाजं छुं नं खय् बहिस्कार मयाः । मेमेपिन्त गुलि सामाजिक मानन्ता बिइगु खः उलिहे बिजातःगु खनेदु । मेपिं प्यह म्हाय् पि बेजातपिनाप विवाह यानाः वैवाहिक जीवन न्हायाकाच्वंगु दु मां अबुया धारणयातः म्हायाय्पिसं प्रमाणित यानावियादीगु दु । तिमिला कयो हिसिला स्वम्हसिनं यमिदाजुया धारणाकथं पाय्छि जुइक नेपा ःगााः पिनेयापिनाष् वैवाहिक जीवन न्हयाका च्वनादीगु दु ।
परिवार नियोजनया ज्ञां दुम्ह तर व्यवहारय् वये मफुम्ह हिरादेवीपीत
जिमि मां व हिरादेवीपीत थ्वनं खँ ल्हानाच्वंगु न्यना मचात दयेकां जक मज्यू मचातय्त माःथे नकेमाः त्वकेमाः शिक्षा बिइमा । यदि मचातय्त उचितकथं्र हुकेर्यये मफुसा मचात जक दयेका जक मज्यु मचातय्त माःथे नकेमा त्वकेमाः शिक्षा बिइमाः । यदि मचातय्त उचितकथं हुकेय्याये मफुसा मचात जक दयेका मज्यू । खय्त ला मचाया मामं मचा मयः धाये मज्यु । हिरादेवीपीतया उलिमछि मचा दुगु थः गयाः मखु । यमिदाजु जेलय् लानाच्वनी छेंँय् मचातय्त नके मफयाच्वनी पुंके मफयाच्वनी । विचय् यमिदाजु जेलं छु दिन जक मुक्त जुयाः हानं जेल झाये माली । उलिया दथुइ हिरादेवीपीत मेम्ह मचाया मां जुइमाली । दुपिं मचातय्त हे बांलाक नके पुंके मफयेक मेह मचाया जिम्मेवारी अप्वइ परिवार नियोजनया बांलाःगु धारणा दुसां नं व्याहारय् झाया दी मफुत । भचा दुःख जूसां देशया लागि कर्मय् योग्यपि नागरिक दयेकाः झाल ।
काय् म्हयाय् पिन्त शिक्षादीक्षा बीगु हिरादेवी पीतया कुतःहे खः । वय्कलं थः मचापिन्त जक उच्च शिक्षा बिइगुली न्हवज्य नादीम्ह मजुसे मेमेपिं मचातय्त नं शिक्षा विइगुली न्हयज्याकादीम्ह खः । सुं छम्हसियाः मचायात आखः व्वंके मास्लिवल तर थःगु आर्थिक औगात मदुसा हिरादेवीपीतयात धाल धायेवं वय्कः स्वयं हे मचायात ज्वनाः विभिन्न स्कुलय् गरीवपिं विद्यार्थीपिन्त विइगु छात्रवृत्ति मिलय् यानाबीत झाया दी ।
विदेशय् वनाः आखः व्व्रकेगुलिइ झेल्याः यायेगु नेपाःयाः परम्परा हे खः । अप्व यानाः नेवाः विद्याथीत छखे तयाः सत्ताय् च्वनाच्वपि व्रम्हतय्सं थः थः मनु छ्वयेगु वानाच्वंगुलि नेवाः विद्यार्थीया पक्ष कयाः शिक्षा मन्त्रालय थ्यांका सः तयेगु यानादी । यानाः छम्ह् नेवाः मचायात भारतय आखः व्वंके छव्यादीगु । लिपा व विद्यार्थी लिहां वयाः हिरादेवी पीतयात नापलाः वःव लय् हिरादेवीपीत स्वर्गवास झाया जुइधुंकूगु जुयाच्वन ।
वय्कःया जीवन दर्शन खः वैगुणयात गुणं त्याकेमाः मचात आपाः दुगुलि गुबलें समाजं भचा क्वह्यंकाः स्वयेगु याःसा गुबलें यमिदाजुनाप विवाह याःगुलिइ विरोध याइगु । तर समाजयात वय्कलं म्हुतुं छुं धयामदीसां व्यवहारं व समाजयात त्याकादीगु दु । सुनानं बांमलाःगु व्यवह।र यातसा वयात हे विशेष बांलाःगु व्यवहार यायेगु वय्कःया बानि ।
थःपरिवारयापिं छहनिहसिया बाहेक त्वालय् समाज्य आपाः सिया वय्कःयः । भिपिं मनूत धयापिं न्हाहस्यां यइगु स्वभाविक हे जुल । बुरांख्यलय् च्वंझाये धुंकाः नं ख्यःक्यवय् च्वपिं त्वाःबा त्वःतेगु यानामदी त्वाःबालं नं माः थाय् सहयोग हे यानाच्वं ।
स्नेहलता
दक्वसिवय् न्हापां नेपाल महिला संध गठन यायेगु लागि मां झायादीगु थाय् प्रेमवहादुर कंसाकाजु सकसितं परिचय व्यूबलय् म्हस्यूगु ।
झिला दुम्ह मचा धर्मदेबी सहित वुयाः झवारारां वा वयाच्वंबलय् थ्यंकः झाःगु । २००४ साल वैशाख २२ गते सत्याग्रह सिधयेकाः राजनीतिक कार्यकर्तात परिवार पिं व मेपिं असार २२ गते म्हेपी मुनाः महिला संध दयेकल । व संधया सदस्य श्रीमती मङ्गलादेवीसिहं पदाधिकारित स्हेलता ,सचिा श्री मायादेबी कोषाध्यक्षा ध्यचपष्लन अयmmष्ततभभ यलय्याम्ह मोतिदेवी सितादेवी शर्मा रामलक्ष्मी मानन्धर सदस्य हिरादेवी तुलाधर साधना प्रधान साहाना पं्रधान प्रतिभा वैध गुणुवदन मोहिण्ीा अमात्य मिठाइदेवी भानुदेवी मानु प्रधान महिमा श्रेष्ठ सुवर्ण मैयां जोशी केशरीदेवी मानन्धर कनकलता वज्रार्चाय शाान्ता श्रेष्ठ डा. कोकिला वैध लेक्चरर प्रेमलता तुलाधर हसनादेवी श्रेष्ठ सरोजिनी मानन्धर स्व नानिमैयां श्रेष्ठ उमा महर्जन चम्पादेवी वज्राचार्य रेवन्तकुमारी चन्द्र श्रेष्ठ तीर्थदेवी श्रेष्ठ विन्दुवाशिनी शर्मा कृष्ण कुमारी मानन्धर हरीदेवी श्रेष्ठ आदी ।
पार्टिया विधानयात कदर यानाः राष्ट्र सेवक जुयाः पार्टी निर्देशन अनुसार धोवीया छेंँय अफिस खोलय्जुल । अफिसे छुं संखा काइ धकाः अन शंका मवंकेत नर्स सावित्री जोशी छम्ह तल ।
हिरादेवीयाथाय् वनाबलय् वय्कः च्वंच्वंगु भ्याथःगु छेंँय् स्वहाने त्वाथः गुगुं गुगुं त्वःधुलाः खिपतं चिनातःगु खना । अबलय् वय्कः ज्यापुजी वसः पुना बहनी बहनी पार्टीया खँत व्यूजुइगु । दसना पसलें फांगायागु व दसनायागु खोलत सुइगु ज्या वय्कःयात हयाबीगु । गबले कपाय् फयनेगु ज्या आदी मेपिं मिसात न्ह्यःने तयाःज्या कयाहइगु ।
हीरादेबीया म्ह्याय् अबलय् बूबलय् गर्भशान्ति धकाः नां तयेगु धकाःजि नां छुनाबिया । २००४ । २००५ सालपाखेर बांगेमुढायागु साहुतय्गु छेँय् महिला संधयागु अफिस सरय्जुल । मिसापिन्त भोट कुकेंगु अधिकार विइमाः धकाः जुलुस पिदन । श्रीमाया नेतृत्वय् पिदंगु जुलुसय् हिरादेबी नं सक्रिय रुपं व्वति काःगु खः । हिरादेबी छगू नं मिटिङ्ग मत्वःतू । न्हयाव्वे मचा छम्ह बुयावइगु ।
२००७ सालय् भारत कन्सुलेट छम्ह एभ्ररपोर्टय् वयाः बुझय्याःबलय् नेपाल महिला सधं सकधर विशाल जुलुस भारतय् द्यचष्तष्कज राज याःथे थन मेपिन्थासं राज यानाच्वम्हं जिमि जुजु मखु जिपि नेपाली हे खःधइगु महिला सधंया जुलुस वय्कःनाप व जुलुसय् थ्व खँ जूबलय् शान्ता श्रेष्ठया् छ्यं तज्यात चम्पादेबीया ल्हाःमर्कय्जुल । रेवन्तकुमारीया आःतकं नं देपागु ल्हाःतं छ्यंनय् थीमफु म्वःल्हुइमफु ।
त्रिभुवन दिल्ली सवारी जुयाः नेपाल महिला सधं जुजुयात दर्शनभेट क्यनः वय्क यात प्रजातन्त्रया निम्ति जन सम्बन्ध तःबिज्याःगु लसताय् दर्शनभेट यात ।
अबलय् श्री ५ त्रिभुबनयात नेपाल महिला सधं राष्ट्या धन थनं गः सुटकेस प्याहां वनीगु धइगु जिमिसं न्यना उकें व धन राष्ट्यिकरण हे जुइमाः पित छव्ये मज्यू धकाः सधं माग यात । वयां लिपा जित जुजुं याकःचा नापलात । अवलय् २००४ सालय् सत्याग्रहया सिलसिलाय् न्यनाबिज्यात । सत्याग्रहया छुं धटनात जि कना । वय्कलं अबलय् चारतारे झण्डा जुइमखु सरासर राष्ट्यि झण्डा जुइमाः । वहे माःगु मुताबिक थौ वहे झण्डा राष्ट्यि झण्डा जुल ।
महिला सधं अछूट जातित्य हीतया निम्ति आन्दोलन याःगु खः कामाक्षादेवीया नेतृत्वय् छन्हु सफल जुइमखु धइगु खंँ क्वःछिना । कामाक्षांकुसलें हरिजनतय् ल्हाःतं लः चलय्याइमखु । लिपा थ्व सत्याग्रहं धोखा बी । महिला संधं कुशले खुर्का च्यामितय्त पशुपती देगुलय् थ्यंक यंकल । लिपा जूबलय् जिं धात्थे हे कुशलेतसें च्यामितय्सं थ्वूगु ला जिमिसं नयेमखु धयाविल । अले कामाक्षादेवी जितः छेँय् झायाः भविष्ययागु तातुंगु शव्दतक मिलय्जुइक सत्याग्रह लित कयाःजि छन्त नापलाः वया धाल । हिरादेवीया काय् भाजु विधान वीर हस्पितलय् वूबलय् अन च्वपिं नसंतय्त बिरामी सेवा यायेगु राजनीतिक दृष्टिकोण मानव सेवा यायेगु चेतना विल । उगु इलय् बीर अस्पतालयागु अवस्था बांमलाः । कुसि दुगु चारपात्या, बिरामीयात हत्तु हकेगु चलन । अन डा. छम्ह राणानी दु । व छम्ह अबलय्अन हस्पितलय् तःधंम्ह सामन्ति खः । वं ला ध्यबा दुपिन्त बाहेक मेपिन्त स्वइगु हे मखु । छेँय् नये मखंगु कारण अनं अस्पतालय् जूसा मचा बुइकेगु जक मखु मचा बुया मचा बूम्हय्सिया प्वाः द्यांलाइ धकाः अस्पतालय् जूसा आः छप्यय् सां नयेदइ धकाः हिरादेवीयात अन भर्ना यायेयंका ।
नत्र अबलय् अस्पतालय् धइगु तस्कं तच्वःपि जक यंकीगु चलन । भारत स्वतन्त्र जूगु लसताय् जुलुस नापं पिकयाः भाषण बीगु मिलययानातःगु अन भाग कायेत छक्वः महिला सधंयाह सचिबयाके स्वीकृती कायेमानि ब ज्यूसा वय्कः यात नं व्वनाहि धकाः हिरादेबी हालाच्वन हं । थुकि सीदु की वय्कः गुलि अनुशासनय् च्वनादीम्ह खः धकाः । थ्व एचयनचबmmभ धर्मरत्नया स्वेच्छा याःगु । पार्टी निर्देशनअनुसार याःगु मखु । उगु इलय् महिला संधयात कोठीया रुपय् स्वइगु ,। म्हिला संधया मिस्त धालाकि थुलं बीगु लखं लुकाहइगु म्हुतुल्हानाहइगु । महिला संधय् सनाच्वंपिन्त भि मजु संगत याये बहः मजू धकाः धाइगु । छखे थथेसा मेखेर सरकार नं दुश्मनयागु रुपय् स्वइगु । समाजं कोठीया रुपय् स्वयाः छिछि दूरदूर याइगु ।
बिरामी जुयाः दयारामभक्तया छाउनी च्वंगु छेंँय् तयेयंकल । लेखक परमानन्दज्यूया प्रंसय् धर्मरत्न यमि ग्वा हालि यानाच्वनादीगु व इलय् यमिया नये मखनाः उसांय्मन्त । अबलय् परमानन्दं दमारामयात अनुरोध यानादिल । यमि भाजु छम्ह नं सिद्धिचरण तःथाय् तयाःवय्कःयात नं छुुं नके खंसा देशभक्त छम्ह म्वाई । दयारामभक्तनाप परिचय जुल । वहे नातां कयाः यमि भाजु मन्त्रीतक जुल । अबलय् यमि भाजु मन्त्री मखयेकाः जित छन्हु कनादिल थौयागु इलय् मन्त्री जुयागु मखु । द्यःथें ज्याःम्ह जुजु त्रिभुबन बांलाक हे मानबया सत्कार यानाबिज्याःगु खः । चाह्रय् चाह्रय् पार्टीया निर्देशन अनुसार न्ह्याबलें न्हा्यागुं ज्या अह््राय्याःगु अनुसार पूरा यानाः वइ । अज्याःम्ह धर्मरत्न यमिया थौं स्मृति ग्रन्थ पिहां वइगु खं जि तस्कं लय्ताया । सुभाय्
तुलसीलाल अमात्यया लुमन्तिइ हिरादेवी
भाजु धर्मरत्न यमि व वय्क या यज्जु मय्जु हिरादेवीलिसे जिगु हा्रपांगु परिचयात्मक खँहाबहा येँया हनुमानध्वाखाया प्रहरी थानाय् जूगु खः । वय्कःपि येँ पाखे गिरफतार जुयाः अन थ्यंकःः झाःपि खःसा जिमित यसपाखे गिरफतार याना यंकातःगु खः १९४७ अग्रष्ट १५ या ह् िकुन्हु ।
उकुन्हु गुकुन्ह कि जिमित ज्वंगु खः भारत अंग्रेज साम्राज्यवादया हाःतं मुतm जुगु ख । अंग्रेजतय् पंजा भारत मुतm जुगु वास्तवय् झीगु निति नं अतिंक महत्वपूर्णगु खँ खः । अथे ला विश्वया गुगुँ नं देशय् वइगु हिउपासं लिक्क लिक्क च्वपि मेगु देशय् उकिया लिच्व लाइगु स्वाभाविक नं खः नापँ लानाच्वगुं नं दु । थुकिया हे छःगु जीवन्त दसु खः राणाशाहीया व्यवहारय् वःगु परिर्वतन ।
१९९७ सालय् गीता प्रवचन व्यूगु द्धपनय् राणातय्सं भाजु शुक्र्राज शास्त्रीयात फाँसी विल । शास्त्रीजु नागरिक अधिकार समिति स्वनादीगु खः अले नागरिक अधिकारया निति सः तयादीगः खः । थुकिया झोलय् वास्तवय् वय्कलं राणातय् विरोधय् गुगुं नारा थ्वयेकादीगु मखु ।फयां फत्रले ला राणात तःलय्हे लायेका धैगु वयकःया कुतः जुयाच्वगु खः । तर अथे ख साँ वय्क यात फाँसी बीगु यानां तुं स्व तल ।
२००४ साल बैशाख स्वनिगः दुनेया स्वंगुलि शहरय् रााणाशाही मुर्दावाद नागरिक अधिकार कयांत्वःते धैगु नारा वियाः त्याय्हतम् भव्य जुलुस पिदन । तर रााणशाही उमित हानं फासी वीगु ज्या यायेमफुत केवल हय्म्ह कुनाः खुख्यक त्वःता छ्वल ।
छगू न्हासः छाय् ?छु थ्व रााणाशाहीया व्यवहार्य वःगु फरक वास्तवय् नुगः हे परिवर्तन जुयाः वःगु फरक खःला ? अहँ मखु १९९७ सालय् भारतय् अंग्रेज साम्राज्यावाद याहे राज तिनि २००४ साल वैशाख तक भारतयात स्वतन्त्रता बीगु निति जवाहरलाल नेहरु नापँ दुगु छगु अन्तरिम सरकार लिहाँ वनेत्यंगु ई । भारतय् वःगु थुगु हे राजनीतिक हिउपालं यानाः जक राणाशाही मुर्दावाद धकाः जुलुस पिकाःपिन्त फाँसी बीमफुगु खः ।
ऋथे हे १९१७ या अक्टोवर महिनाय् रुसय् समाजवादी क्रान्ति जुल थुकिया लिच्व ः नं भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामउा ज्याझोलय लाःगु हे दु । अथे हे याना छगु देया गुगु धटनां मेगु देशय् लिच्वः लाका हे च्वँगु दइ ।
थै थुगु खँयात प्रतिकृयावादी शतिmतयसं अःखतं चाःहिकेत सफल जुगु दु । उमिसं विश्वया समाजवादी आन्दोलन व समाजवादी देतय्गु विरोध यायेगुया नापं भारतया प्रजातन्त्रिक शतिmया विरोधय् गुलिखे थःत वामपन्थी धाइपिसं नं थौ सोभियत सङ्घ विरोध व भारत विरोधी अभियानय् दनाबीगु हे थःगु क्रान्तिकारीया दसु व्वयेगु खः धैये थुइकाच्वंग दु । उकि थथे यानाः वास्तवय् उमिसं साम्राज्यवादी खेया यात जक ग्वहालि जुइ कथंया ज्या यानाच्वंगु दु ।
तर २००४ सालपाखे अझ व सिवें नं न्हावयापिन्स १९९३ सालय् भाजु शुक्रराज शास्त्री राजनीति शुरु याः वले नं विश्वया गुगूं नं देशय् जुइगु समाजवादी आन्दोलन व प्रजातान्त्रीक आन्दोलनयात थः पिनिगु हे आन्दोलनत् थे ताय्काव्युगु खः नं गुंगु देया राजनीतिइ आन्देोलन केवल उगु हे देया राजनीतिक आन्दोलन जक मजुसे उकि विश्वया हे राजनीतिक आन्दोलनयात नं प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपं प्रभावित यानाच्वगु दइ ।
धर्मरत्न यमि जु नं थुज्वःगु हे विचाः तइपि मध्ये छह खः धैगु खँ २००४ सालय् भारत स्वतन्त्र
जूबले वय्कलं क्यनादीगु असीम लय्तालं स्पष्ट यानाबिल ।
ेजिमि वास्तवय् भारत स्वतन्त्र जुइ धुंकाः जक लय्तायागु मखु । भारत स्वतन्त्र जुइमाः धैगु भावना जिमिके हापांनिर्से हे दुगु खः । शुक्रराज शास्त्रीजँुया मआत्मा गान्धी व सुभाषचन्द्र बोसलिसे थ.गु राजनीतिक जीवनया शुरु निसे हे अर्थात १९९३ सालपाखे हे स्वापू तयादी धुंकूगु खः । गुलिखे नेपालीत भारतीय राष्टिय काँग्रेसया चवन्री सदस्य जुयाच्वंपि नं दु । विश्वेश्वरजु लगायक मेपि गुलिस्यां ला भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनय् व्वति नं काःगु खः । जि मचावले नं सन् १९३६ पाखे कलकत्रावनावले अन पिंहा वइगु जुलुसय् व्वति कायेत तसकं आतुर जुइगु याना । सन् १९४९ य् लखनउ विश्व विद्यालयया विद्यार्थी जुयाच्वनाबले उबले जूगु अंग्रेज सामा्रज्यवाद विरोधी भारत छोड धैगु आन्दोलनय् जि सरिक नं जुया । उगु सालया अगष्ट ९ कुन्हुया जुलुसं मन्की ब्रीज – गोमति खुसिया च्वय् दयेका तःगु लखनउ विश्वविद्यालयया लागाँ पिनेच्वंगु ताँ ) य् धर्ना व्यूवले धर्नाव्येूपि मध्ये दक्कले न्हाःने च्वंगु झोलय् जि नं च्वनावियागु खः । थ्व झोलय् विश्वविद्यालयया विद्यार्थी पासापिंपाखे जुइगु गूगुं नं कथंया कारवाहीलय् जि थम्हं नं व्वति कायेगु यानाहया ।
थुकथं भारत स्वतन्त्र जुइधुंकाः जक जिमिसं थःगु लसता प्वंकागु मखु भारतया स्वतन्त्रताया निति जूगु आन्दोलनय् व्वति कायेगु तकं जिमिसं थःपिनिगु छगु कर्तव्य हे भाः पियागु खः ।
भारत स्वतन्त्र जूगु हिया लसता प्वंकागु इलय् हे जिगु व धर्मरत्न यमि जु वय्कःया दुरुत्वंह म्हाय् धर्मदेवी नाप येँ या प्रहरी थानाय् थुनुवा या रुपय् हपांगु नापलायेगु ज्या जूगु खः ।
छुं ह् िलिपा यलं ज्वनाहःपि २५ ह मध्ये १२ म्हेसित त्वःताछ्वल सा थुखे येँ नं ज्वनाहःपि मध्ये मय्जु हिरादेवी व मचा धर्मदेवीयात नं त्वःताछ्वल । उगु इलय् जिमित कुनातःगु प्रहरी थानाया चुक गुली फोहर कि गन लात अन हे खि नं फाइगु च्व नं फाइगु । जिपि फुक्कं मिलेजुयाः ह्इि निक्वः निक्वः चुक सफा यायेगु याना । थुकथं हे जिपि प्यला तक येँ या उगु प्रहरी थानाय् च्वना ।
प्यला लिपा जिमित भद्रगोल जेलय् सारे यात । थानाय् च्वनावले जिपि सर्दि यानाः फुले जुयाच्वगु जेलय् वनेधुंका बुलुहुँ ह सुके जुया च्वन । नापं थानाय् थे ह्च्छिि ह्च्छिि फोहर सफा यानाच्वने माःगु झन्झट मुक्त जुल ।
धर्मरत्न यमि जुलिसे येँ नं ज्वना ह्यातःपि कृष्णगोपाल लेपिटनेण्ट व द्धारिकादासजुपि ( जुजुभाइ दाइ ) नं दी भद्रगोलजेल दुने वय्कः पि स्वम्हेसिया छप्वाः भुतू जुल । भद्रगोल जेलय् हःगुया २ महिना लिपा पद्य शमशेर थः नेपाल त्व ताः राँची वने त्यंगुलि जिमित रिहा याना यकल । जिमित रिहा यायेगु खँ जुवले तुल्सीमेहरजु नं नापं दुगुलि थुकिया महात्मा गान्धीया दवाब नं लाःगु दु धायेमाः ।
अनं लिपा ताः इतकं हे जिगु व यमि जुया दथुइ स्वापू मन्त । थ्व हे झोलय् २००५ साल पाखे पच्चायती आन्दोलन संच्चलनमा लागि यलपाखें जि व्वति कया सा येँ पाखे यमि जुं व्वति कयादिल । थूगु संर्धष न्हःने न्हाने न्हाये मफुबले वय्कः नं नेपाः त्व ता भारत वयादिल जितः थ्व सिवे हापा हे पासापिन्स भारत छ्वयातये धुंकूगु खः । येँया छुं पासापिन्स जित सुर्बण शम्शेरया नेपाल प्रजातन्त्र काग्रेश य् हँु धकाः भारत छ्वःगु खः । जि रक्सौल थ्यन मेखे लिक्कसं विस्तार कोइराला या नेतृत्वय् चले जुया च्वंगु नेपाली राष्टिय कांग्ेस दु थुकिया रननितिया इन्र्चाज गणेशमानजु जुयाच्वना दीगु खः । नेपाली राष्टिय काँग्रेसया अफिस फरफर व्यायाच्वंगु ध्वाँय् सहितया सिमेन्तया छेँय् दुने तया तःगु खः । जि खना नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेस याके त्याग या भावना दु । उकि येँया च्वपिं पासापिंस धयाहःगु खँयात वास्ता मयासे जि नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेस या अफिस दुंने दुँहाँ वना । अले छुं ह् िलिपास उगु हे पार्टीया दुज्वः नं जुया । लिपा येँय्च्वपि पासापिं वःबले जि रक्सौल थ्यंकाः नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेस य् मवंसे नेपाली राष्टिय काँग्रेसय् वन धकाः जिलिसे ल्वापु याः वल।
तुल्सिलालया लुमन्ति हिरादेवी २
धर्मरत्न यमि जु भारत थ्यसे शुंकाः गुगु पार्टीइ भर्ना जुयादिल वा जुयामदी व ला जि मसिल । प्यला रक्सौल व भारतया मेमेगु थासय् च्वनेधुंकाः जितः नेपाली राष्टिय कांग्रेसपाखें येँय् संगठनयायेत खतम् याना हल । जिसिले मेह छह पासा नं दु । मुक्कं प्यतका दाँ ज्वनाः जिपि रक्सौल वयागु खः । कालिमाटी थ्यय्ले लँय् हे छगु तच्वु वा फय् वल । जिमि बसं कुहाँ वयाः छगु चिकिचाधंगु झोपडी दुने दुहाँ वना अले चच्छि अन हे बितेयानाः जिमि कहय् सुथ हापां थःगु लँ लिनाः वया । येँय् थ्यंबले दक्कले हापां लँय्सं लाःगुलि मरुइ च्वंह द्धारिकादास या पसलय् दुस्वः वना । जुजुदाइनं जितः पासा धर्मरत्न यमि या छेँय् यंका तयेयंकल । यमि जु उबले भारतय् तँु तिनि । छेँय् वय्कःया जहान हिरादेवी व चिचीधीपि मस्त जक दु । उगु छेँय् भूमिगत जुयाः च्वनेमाःगु उलि अवधिया दुने जि हिरादेवीजुयात बांलाक हासीहे खन। व्य्कः यात जि छम्ह अत्यन्त हिम्मती व प्रजातन्त्रमा निति अर्पित वी्र मिसाया रुपय् खना । छेँय् थःगु हे ला आर्थिक संकट उकिसनं जितःनं लहिना तयेमाःगु । गनं गनं निसे कयाहयाःसा वय्कसं जिगु निति खाना दयेकेगु याना च्वनादिल । उगु इलय् येँ या आपालं धैथे छेँय् चःविया व्यवस्था मदु
दुसां नं छेँय् पिने क्यवय् हे दीसा पिसाद यायेमाः । राणाया इलय् दन्नच्वंगु छेँंय् नं पिहाँ वयेगु तंसकं जोखिमपूर्ण । थ्व हे कारणं यानाः ख्वाः सिलेगु निसे कयाः च्व खि फायेगु तकं छेँय् दुने हे कोप्राय् यायेमाः । उगु इलय् भूमिगत च्वनेगुया अर्थ खालि छेँय् सुलाः च्वनेगु जक मखु । धरपतिया निति ग्यानापूगु ज्याया नाप छगु तच्वकं झन्झटया ज्या नं खः । थुज्वःगु ज्या ला झर्को मचासें सुं नं मिसां शायद थःपिनि हे चिचीधीपी मस्तय् निति जक याइ जुइ ....कोप्रा बांछ्वयेगु सिलेगु हिइगु आदि ज्या .... खय्त ला जि लिपा हांन मेनेपितिगु छेँय् नं भूमिगत जुयाः च्वना । तर गुगु सहदयतां ज्याःगु व्यवहार वय्कः पाखें कायेखन व तसंक उच्चस्तरया जूगु खना गुलिखय् थासय् ला सुथय् दनेवं छकु कोथाय् दुहाँ वन कि चाह्य् ख्युँसे मच्वंतले अन हे का च्व फायेगु न बन्द खि फायेगु नं बन्द । तर हिरादेवीजुंं धा.सा प्रजातन्त्र प्रतिया दृढ आस्थां यानाः राणातय् पाखेँ जुइफइगु फुक्क आतङ्क व आपतया वास्ता मयासें उकथंया ज्या छह मामं थः काय्म्हाय्पिन्त याइ थे दिक्क मचासें यानादिल । उकि जि वय्कः प्रति तसकं ऋणी जुयाच्वना गुगुऋण जि गब्लें पुलां पुलेफढ ख्वाः मवः । उकि जि वय्कः यात पासा भाजु धर्मरत्न यमि या जहानया रुपय् जक मखु प्रजातन्त्र प्रति दृढ आस्था दुह थःगु हे कथंया व्यतिmत्वं जा ह छंह निडर अले उतिकं सरल स्वभाव व निष्कपट स्वच्छ नुगः दुह तता अझ उमेरय् तक्व अन्तर मदुसां छह मायां रुपय् हे स्वय्त करं क्यं । वय्क ः प्रति जिगु हनेवह ह तताया नांप मायां भावना सदाँ दयाच्वनी । जि वय्कःयाके छह निस्वार्थ देशभतm व वीर मायां गुण खनागु दु ।
वय्कलं जितः यानादीगु ग्वहालि छगु व्यतिmगत ग्वहालि जक मखसें प्रजातन्त्र प्रतिया भावना प्रेरित जुया च्वंगु ग्वाहालि खः धैगु जि तायेकागु दु । अले जिगु थासय् मेह हे सुं मनू लाःगु जूसां वय्कःया निस्वार्थ ग्वहालि उतिकं हे दयाच्वनी । जि बाहेक मेपिन्त नं वय्कलं लज्वःगु हे ग्वहालि यानादीगु दयेमा । थ्वहे कारणं जि वय्कःयात जिगु पाखें जक मानेयाये बहःह वीर मिसा कथं मखु की प्रजातन्त्रप्रेमी फुकस्यां हे माने यायेमाःह छह वीर व वीर मायां रुपय् लुमंकागु दु ।
स्वास्नी महान (written by Dharma Ratna Yami )
ऋामा पछि आमा हुने भए
स्वानी मात्र सक्छ हुनु सक्ने
कुनै कुरामा आमा बढ्ता
कुनै कुरामा स्वानी बढता
लोग्नेको आपद धोइदिने
नैराश्य अकर्मव्य पखाल्ने
प्रीति तथा सेवाको साबुन
स्वास्नीसित छन् अचूक साधन
आउन साउको लोग्नेलाई
स्वानीले दिनु सक्दछ उठाई
गृह जीवनको शिशिरान्तक क्रान्ति
स्वास्नी हो हँ वासन्तिक शक्ति
अन्धकारमा स्वास्नी बट्टी
भित्री धाउको मलह्म पट्टी
असहाय भए स्वास्नी साथी
संकष्ट नदीमा हुन्छ लट्ठी
त्यस्ता स्वास्नी हिरा समान
पाएकोले होइन या आहान
हालेको हँ तिमिले जान
धरोधर्म हो स्वास्नी महान
तिमि विनाको म जस्तो नहोस्
(हिरादेवीको यादमा ) ूू
मेरो सुखा जीबन सिच्चन
गर्न तिमि आयौ रमझम
फुल फुले झै फुलेर हाँस्यौ
दर्दमा दर्द भएर रोयौ ।
वरवार जेल र नेल सबमा
सुख दुख मान र अपमानमा
रक्सीले झै सम भाव लिई
सुखदायक भित्र बन्यौ तिमि
जब म क्रान्तिको राँको हुन्थें
शान्तिको पानी तिमि हुन्छयौ ।
भ्रान्तिमा म गहिरेको हुन्र्थे
तिमि स्वस्ति ज्योति भई दिन्छयौ
निर्धनतामा लक्ष्मी तिमि
दुर्बलतामा सवला तिमि
स्वप्नाको कल्पना पनि तिमि
ीवपनामा कार्य कुशलता तिमि
सुगन्ध सहितको फूल जस्तो
मलाई तिमि भएको जस्तो
यस राष्ट्लाइ राष्ट्यिता होस्
तिमि बिनाको म जस्तो नहोस्