Heera Devi Yami: Revolutionary figure
भ्वाभःगु, निरंकुश व एकतन्त्री हुकुमी जहाँनियाँ राणा कालीन इतिहास नेपाःया हे क्वतुंगु इतिहास खः । नेपाःमितय्त ब्याक्कं कथंया अधिकार पाखें ब्यागलं तसें शिक्षदिक्षा नापं पिने दे लिसेया स्वापू पाखें बिस्कं यानाः १०४ दँ तक्क नेपाःयात ख्युंक तयातःगु खः । राणातय्गु विरोध याइपिंत देशद्रोही व राष्ट्रद्रोहया बिल्ला घाकाः नागरिक अधिकारया लागि संघर्ष याइपिन्त सर्वस्व हरणया लिस्सें थीथी कथंया कैद, जन्म कैदयालिसे.फाँसीया सजाँय तक न्यंकीगु उगु इलय्या सामान्य खँ हे जक खः । उगु इलय् राणा विरोधि आन्दोलनया झ्वलय् शहिद जूपिं गंगालाल श्रेष्ठ, शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, दशरथ चन्दया लिस्सें म्वानाच्वंम्ह शहीद रामहरी शर्मा उगु आन्दोलनया न्ह्यलुवाः धकाः म्हसीकू । थ्वया लिस्सें राणा शासनया विरुद्धय् व नेपाःमिया नागरिक अधिकार कायेगु संघर्षय् मिसात नं उत्तिकं हे दुगु खः । अथे खयां नं थौं तक्कनं उगु इलय् सामजिक व राजनैतिक सुधारया लागि आन्दोलन याःपिं मिस्तय्गु बारे उलि न्ह्यथना तःगु मदु । अथेसां उकी दक्वस्यां ल्वममनिगु कथं न्ह्यथने माःम्ह छम्ह मिसा न्ह्यलुवाः खः– मय्जु हीरादेवी यमि ।
केल, जनबहाः, भंसा छेँया बनेज्यामि हीराकाजी कसाःया म्ह्याय्मचा ह्ीरादेवी ११ दँया नच्चा इलय् हे ग्लाण्ड टि.बि.या ल्वगि जुयाच्वंगु व उगु इलय् नेपालय् उगु ल्वय्या डाक्टर मदुगुलिं वय्कःया दाजु धनकाजी कसाःनं भारतया कालिम्पोङ्गय् वासः यायेत यंकल । म्हछिं धैथें ग्लाण्ड टि.बि.या कै दुगुलिं तसकं हे कमजोरम्ह वय्कःयात डाक्टरया सल्लाः कथं ६ ला तक आरामया लिस्सें वासः नके माःगुया हुनिं कलकत्ताय् भाजुरत्न कसाःया छेँय् च्वंगु जुल । उगु ई धैगु भारतय् नं स्वतन्त्रता संग्राम चले जुयाच्वंगु अवस्था व ब्रिटिश शासकतय्सं स्वतन्त्रता सेनानीतय्त याःगु दमनयात प्रत्यक्ष खंम्ह हीरादेवी याके नं राणातय्गु विरुद्ध आन्दोलन न्ह्याकेगु प्रेरणा दत ।
७ दँया मचा इलय् हे मां मदुम्ह उम्ह हीरादेवीयात जलाखला मध्ये छम्ह जगतलाल श्रेष्ठं मां मदुम्ह हीरादेवीं दुःख सीगु जुल— बरु आखः सयेकूसा मेपिंत स्यनेकने यानाःसां जीवन हनी धैगु मत्तिखं उगु इलय् राणातय्् मस्तय्त ब्वंकेत बेलायतं झिके यानातःगु अले मेपिीनगु लागि प्रतिवन्ध तयातःगु ‘रोयल रिडर’ धैगु सफू ब्वंके बियाः अंग्रेजी भाय्या ज्ञान बिल । सुथय् लः काः वनी बलय् थुलि ब्वं धकाः व्वनेत हःपाः बिइगु यात । मिस्तय्सं आखः ब्वन धाःसा स्यनी, लभ लेटर च्वये सयेकी धकाः आखः मब्वंकीगु उगु इलय् नं उम्ह जगत लालया ग्वाहालिं हीरादेवीयात आखः सयेकेगु ह्वःताः दत ।
राणातय्गु उगु इलय् मिस्त जक मखु मिजंत नं कमजोर हे जुयाच्वंगु ई खः । इमिसं नं राणातय्गु बिरुद्धय् नवाये फुगु मखु । मिस्त छ्ेँनं पिहाँ जक पिहाँ वःसां नं राणातय्गु बांमलाःगु मिखा लाइगु जुयाः सुं नं मनूखं थःथाय्या मिसा छेँजःतय्त पिने जुइगु, चाःचि हिलेगु या लिस्सें आखः नं ब्वंके मछ्वइगु खः ।
हीरादेवी येमिं धाःसा दक्वस्यां नं आखः ब्वने दयेमाः धकाः धाइगु व उकीया हे माध्यमं राणातय् बिरुद्ध खँ ब्याकेगु व मिस्तय्त छप्पं छधी यायेगु यात । थः भाःत तःकः तःकः जेलय् लातं नं थःत म्हमसीगु कथं सुलाःसुलाः कार्यकर्तात नापलानाः सुचंया कालबिल यायेगुया लिस्सें जेलय् लानाच्वंपिं बन्दीत व वया छेँजःपिं नापया खबर कालबिल यायेत थीथी कथंया उपायत छ्यलेगु यानाः ग्वाहालि यानाच्वन । उकीया लागि खसिया तुति दायेकाः, स्यः मदुगु त्वान्नाया दुने नेपाली भ्वंतय् च्वयातःगु सुचं व जानकारी जेलय् थ्यंकेगु यानाच्वन । अथेसां गथेगथे थ्व खँ राणातय्सं सीकाः वय्कःयात ज्वन । उगु इलय् जीमलय् तकं लप्तेहःलय् प्वःचिनाः मी माःगु यानातःगु खः । भ्वंतय् प्वःचित धाःसा उकी च्वयाः सूचंया कालबिल याई धैगु ग्याःचिकु राणातय् दुगु जुयाच्वन । तर “गन इच्छा अन उपाय” धैथें राणातय्गु अपाय्सकं ज्यान तकं काये फैगु ग्यानापुगु इलय् नं थः भाःत जेलय् लातं तकं लिमच्यूसे राणा बिराधि ज्याझ्वः न्ह्याका हे च्वन । राणातय्सं थथे यानाच्वंम्ह सु धकाः खुब मालाः हीरादेवीयात म्हसिइकल । उगु खँय् द्वपं बियाः हीरादेवीयात जेल सजाँय न्यंकूगु खःसां नकतिनि मचा बूम्ह जुयाः सुथय् ८ निसें सनिलया ६ ताःई तक पुष माघया चिकुगु इलय् नं ख्वाउँक सिंहदरवारय् तारिख वयेमाःगु यानाः सास्ति यायेगु ज्या यात । गुकीया हुनिं हीरादेवी लच्छि लिपा हे म्हं मफयाः थला परे जुल । उगु इलय् वासः याकेत डाक्टरतय्थाय् वनं तकं राणाया गुप्तचरत ल्यू ल्यू वइगु खः । उगु इलय् आन्दोलनय् साथ बियाच्वंम्ह मिसा शान्ता श्रेष्ठया ककां हीरादेवीयात वासः याकेत ग्वाहालि याःगु खः ।
थथे भद्रगोल जेल व नख्खु जेलया बन्दित लिसे पिनेया मनूत नाप सम्पर्क याकीम्ह मनू हे म्हं मफुसेंलि आन्दोलनयात तःधंगु क्षति जुल । हीरा देवीं मचातय्त आखः ब्वंकाः वइगु कःनि मुस्या सियाः नख्खु जेलया बन्दीतय्त नकेत यंकीगु व अन दुने जुयाच्वंगु थीथी खबरत– नये मखनाः वा ल्वचं कयाः सीगु, जेलय् ब्यूगु कसाया हुनिं सीपिं आदिया बुखँत पित हयेगु यानाच्वंगु खः । थ्व हे हुनिं वय्कःया दाजु धनकाजीं थः लच्छि दुम्ह भिंन्चा विधान रत्न आउँ जुयाः तच्वःगु इलय् बरु भिंन्चा सीसां पाप लाई मखु तर समाजय् ह्यूपाः हइम्ह व जेललिसे सम्पर्क सूत्र जुयाच्वंम्ह हीरादेवी म्वायेमाः धाःगु खः ।
हीरादेवीया पीभत (तताःजु) रत्न देवीया धापू, (खँल्हाबल्हाया झ्वलय्)–
धर्मरत्न यमि नं राणा बिरोधी आन्दोलनय् सक्रिय कार्यकर्ता जुयाच्वंगु खः । गंगालाल श्रेष्ठ व शुक्रराज शास्त्री (जोशी) नापं ज्या यानाच्वंम्ह धर्मरत्न यमि असनय् छकू चीधंगु साब्वं पसः तयाः अन पसलय् सकल पासापिं नाप लायेगु थाय् दयेका तःगु खः । थनं हे तःकः ज्वना यंकाः सर्वस्व हरण नापं जेलय् लाःम्ह धर्मरत्न जेलं पिहाँ वःगु छुं ई लिपा हे हीरादेवी नाप वि.सं. २००२ सालय् यःत्यः जुयाः ब्याहा जुल । हीरादेवीया छेँजःत थुगु ब्याहालय् पटक्क हे मानय् मजूसां हीरादेवी थम्हं हे धर्मरत्ननाप नाप लायेगु व खँल्हाबल्हा यानाः खुसिराजीं हे वःगु खः । ब्याहा सिबें न्ह्यः धर्मरत्नं हीरादेवीयात छकः धाःगु नं खः– “जिथें ज्याम्ह छेँबुँ छुं मदुम्ह व राजनीतिइ लगे जुयाम्ह नाप ब्याहाः याःसा छन्त दुःख ज्वी । उकीसं नं जि मभिंम्ह मन, उकिं जि लिसे ब्याहा यायेगु बिचाः त्वःति ।” उकीया लिसःलय् हीरादेवीं “यदि छि मभिंम्ह मनू खःसा ला राजनीति हे याना दी मखु । उकीं जितः उकी छुं आपत्ति मदु ।” धकाः धाःगु खः ।
धर्मरत्न नाप ब्याहा यानाः हीरादेवीया जीवनय् तःधंगु हे दुःखकष्ट वःगु खः । राणातय्गु बिरुद्ध आन्दोलनया झ्वलय् निक्वः तक सर्वस्व हरण जूबलय् धर्मरत्नया सर्वय् दब्व हे फुत । गंगालाल पिंत फाँसिया सजायँ न्यंकूगु इलय् धर्मरत्न लिसें गुलिखेम्हेसित सर्वस्व लिसें १८ दँया कैद सजायँ न्यंकूगु खः ।
उगु इलय् जूगु थीथी सजायँ व मनूत ः
सर्वस्व लिसें ज्यान सजायँ जूपिं– शुक्रराज जोशी शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, दशरथ चन्द ठकुरी, गंगालाल श्रेष्ठ, पूर्ण नारायण प्रधान (गुम्हेसिया ज्यान सजायँ लिपा जन्म कैदय् ह्यूगु खः ।
सर्वस्व लिसें चारपाता सँ खाका दामल जूपिं– टंक प्रसाद आचार्य व रामहरीशर्मा ।
सर्वस्व लिसें जन्म कैद जूपिं– फत्तेबहादुर सिंह, कम्पाउण्डर चन्द्रमान साँय्जु, चिनिया लाल, गोबिन्द प्र. उपाध्याय, पुष्करनाथ उप्रेति, मुकुन्द प्रसाद उपाध्याय, चुडा प्रसाद उपाध्याय, बलबहादुर पाण्डे, गणेशमान सिंह श्रेष्ठ, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, मुरलीधर शर्मा ।
सर्बस्व लिसें १८ दँया कैद जूपिं– जीवराज शर्मा, धर्मरत्न तुलाधर “यमि”, केदारमान ब्यथित, चन्द्रमान मास्के ।
(स्वयादिसँ–– स्वतन्त्र सेनानि धर्मरत्न “यमि”, पौल्या ः ९, शाक्य रत्न सुन्दर ।)
सन् १९४७ अगस्त १५या न्हिइ भारत स्वतन्त्र जुइधुंकाः नेपाःमिपिंसं नं उकी लसता प्वंकेगु ज्या जुल । मरु सतःया क्वय् महात्मा गान्धीया लिसें मेमेपिं नेतातय्गु नं किपा तयाः हीरा देवीया नायःसुइ सभा यायेगु क्वछिनाः थःगु स्कुलया ३५ म्ह मस्तय्गु जुलुस लिसें सभा जुइगु थासय् थ्यंक वन । अन खाली “हरेराम” व “तारेमाम्” धैगु धार्मिक खँग्वः बाहेक मेगु छुं हे कथंया नारा लगे मयाःसां नं उगु सभा यायेमते बन्द या राणा राणाया कर्णेलं धम्की बिसें हीरादेवीया लच्छि तिनि दुम्ह म्ह्याय् धर्मदेवीयात नापं ज्वनाः जेलय् यंकल । वकुन्हु हे धर्मरत्न नापं ९ म्हेसित ज्वन धाःसा यलय् नं गान्धीबादी नेता तुल्सीमेहेरयात ४५ म्हेसिया जुलुसयात नेतृत्व याःगु द्वपनय् ज्वन । ज्वनाः कुंगु थासय् धँय् कुसि यक्व दयाः सास्ति जुइकं नं १० न्हु तक्क अन हे मिसा, मिजं व मचायात नं छकू हे क्वथाय् कुना तःगुलिं बांलाःगु थाय्या ब्यवस्था यायेमाःगु माग यासें भोक हडताल यात । गुकीयात जेल अधिकारीतय्सं माने यायेत बाध्य जुयाः हीरादेवी व छुं छुं मनूतय्त त्वःतलसा मेपिंन्त अन हे कुना तल ।
उगु इलय् स्वनिगलय् सभा, सम्मेलन, जुलुस यायेत प्रतिबन्ध तया तःगु खःसां सत्याग्रह न्ह्यानाच्वंगु खः । हीरादेवी नं सत्याग्रहलय् सक्रिय जुयाच्वंगु खः । येँया भूगोलपार्कय् विजय बहादुर मल्ल, ख्वप पाखें गोपाल दास व यलं नं यलया कार्यकर्तात प्रजापञ्चायतया नामं सत्याग्रहलय् कुहाँ वल । अनया सत्याग्रहीतय्त ग्वाः ग्वय् बियाः, स्वाँमाः क्वखायेकाः उत्साहित यायेत हीरादेवी खटे जुल । सत्याग्रह न्ह्यानाः तुं वन । गुकी गोपाल प्रसाद रिमाल, सूर्यबहादुर भारद्वाज, नूतन थपलिया, नरबहादुर कर्माचार्य, तुल्सीलाल अमात्यपिं खःसा मिसापिं मध्ये रिमालया तिरीमय्जु, व हीरादेवी नापंया मिस्त खः । अले थ्व सत्याग्रह न्ह्याना च्वच्वं हे भारतया अंग्रेजी बुखँ पौ “स्टेटम्यान”य् थुकीया बुखँ छापय् जुल । थुकीं राणाशाहीया नुगलय् ख्वाउँक थिल । सत्याग्रह आन्दोलनया दुजःतय्सं ब्वनेकुथि, सफूकुथि चायेकेगु, मिस्तय्त संगठित यायेगु ज्या याइगु खः । विशेष यानाः नच्चापिं मिस्तय्त छेँय् छेँय् हे आखः स्यनेगुया लिस्सें राजनैतिक चेतना ब्वलंकेत फक्व कुतः जुल । थुगु ज्याझ्वः कथं वि.सं. २००२–०३ सालतिइ येँ व यलय् यानाः २० म्ह ३० म्हति मिस्तय्त तालिम बीगु ब्यवस्था जुल । चीधिकपिं मिसा मस्तय्त ला न्हापा हे न्हाय्कंत्वालय् च्वंगु दिवाकर भाजुया छेँय् चाायेकूगु पद्मज्योति स्कूल व लिपा शान्ती निकुञ्ज स्कूलय् तगिं ब्यवस्था कथं हे आखः ब्वंकेगु शुरु जुइ धुंकुगु खः ।
उकथं छेँ छेँय् हे प्रशिक्षण कयाच्वंपिं मिस्त व शान्ति निकुञ्ज स्कुलय् च्वय्या तगिंमय् ब्वनाच्वंपिं मस्तय्त पुचः दयेकाः न्हिच्छि छथाय् छथाय् मुंकाः प्रवचनया ज्याझ्वःलय् नं सहभागी याकेगु यात । थुकथंया ज्यां खारय् जूपिं व पास्याये बहःपिं मिस्त दयेके फत धाःसा छखें ला महिला संघ न्ह्याकेत सक्षम जुइगु व मेखे भुमिगत संगठनया लागि नं बल्लागु योगदान जुइगु ताः तया तःगु खः ।
थुगु कथं थीथी पुचःया मिस्तय्त प्रशिक्षण बियाः अनुभव दये धुंकाः उपिं दक्वसित छथासं मुंकाः म्हसिके बीगु लिस्सें भ्यलय् पुंके बीगु ज्याझ्वः कथं २००४ साल श्रावण २२ गते म्हेय्पिइ छगू गुंभ्वय् न्यायेकेगु ज्याझ्वः तयाः उकी शान्ति निकुञ्ज व कन्या मन्दिर स्कूलया ब्वमिपिन्त नं सहभागी याकल । गुगु गुंभ्वय् ज्याझ्वलय् थुकथंया मिस्त दुथ्याःगु खः– श्रीमाया, साधना प्रधान, स्नेहलता वन, मिठे देवी, प्रेमलता कंसाकार, कनकलता नकर्मी, प्रतिभा कर्माचार्य, गुलबदन ताम्राकार, कोकिला तुलाधर, शान्ता श्रेष्ठ, सरोहनी मानन्धर, नानी श्रेष्ठ, मिठाई महर्जन, सुवर्ण मैंया जोशी, उमादेवी महर्जन, हीरादेवी तुलाधर, श्रीमती भानुदेवी तुलाधर, मैनु प्रधान, कृष्ण कुमारी मानन्धर, केशरी देवी, तारा मानन्धर, हसिना देवी श्रेष्ठ, मोहिनी अमात्य, नानु प्रधान, रत्न देवी, सहनशील श्रेष्ठ ।
थुगु इलय् दुथ्याःपिं मिस्तय्गु सभां हे सर्वसम्मत कथं नेपाल महिला संघ नांया संगठन दयेकाः कार्यकारिणी सदस्यतय् निर्वाचन याकनं हे यायेगु क्वछिनाः उकीया सदस्यता दयेकेगु ज्या नं तच्वकं न्ह्याकल । थुकथं नेपाल महिला संघया प्रारुप बने जुल । लिसें तसकं म्हो इलय् हे थुकीया दुजःतय्गु ल्याः सच्छि सिबें अप्वल । थुकी मध्ये छुं छुं नांत थुकथं जुल – श्रीमति हरी देवी श्रेष्ठ, श्रीमती तुलसी देवी सिंह, शीलवन्ती शाह व वय्कःया मां, रक्तकालीया नैइँत व धोबीनीत, श्रीमती बाटुली, श्रीमती पच्च देवी ताम्राकार, ज्वालादेवी बज्राचार्य, प्रभा नेपाली, सरस्वती श्रेष्ठ, बिन्दुबासिनी शर्मा, तीर्थदेवी श्रेष्ठ, चन्द्र श्रेष्ठ, चम्पादेवी बज्राचार्य, लक्ष्मी देवी तुलाधर, लक्ष्मी नानी तुलाधर, साबित्री, श्रीमती मैंयाँ प्रधान, श्रीमती बहिनी सिंह, रत्न देवी, सहनशील श्रेष्ठ ।
राणातय्सं थःपिनिगु बिरुद्धय् वनीपिन्त सह हे मयासे मिजंतय्त जेलय् स्वथना तःसां मिस्त नं संगठित जुयाः राणा विरोधी ज्याय् न्हयचिलां तुं च्वन । थ्व हे कथं २००४ सालय् जंगलय् सु्लाः सां न्हापांगु महिला संघ औपचारिक कथं नी स्वन । गुकीया नकिं (अध्यक्ष) कथं मंगला देवी सिंह व छ्याञ्जे (सचिवय्) स्नेहलता वन ल्यःगु जुल । मंगला देवी काज िखलःया भौमचा जूगु हुनिं शंका याइमखु धैगु कथं थ्व पदय् ल्यःगु खःसा हीरा देवीयात धाःसा तसकं ग्यानापुगु ज्याया जिम्मेवारी बिइगु यात । वय्कः अंग्रेजी भासाय् दख्खल दुगु व वासः यायेगु झ्वलय् कलकत्ता–कालिम्पोङ्गय् च्वनाः अनया आन्दोलनयात स्वयाः ज्ञां कयातःगु जुयाः राजनैतिक नेतृत्व काये फैगु विश्वास सकस्यां काःगु खः ।
हीरादेवीं राणा बिरोधी भाषण याना जुइगुलिं यानाः थःछेँ नं कुलद्रोही धकाः ब्वःबिइगु खः । छेँय् नसा छुं मदुगुलिं ला पसलय् मेय्या त्वान्नाः कयाहयाः गंकाः न्हाय्कं लिसे दायेकाः नयेगुया लिस्सें मस्तय्त नं नकीगु खः । राणा विरोध् िज्याय् जुयाच्वंपिं भूमिगत कार्यकर्तातया छेँय् छेँय् वनाः मस्तय्त आखः स्यनाः ज्याला कथं वइगु कःनि मुस्या मस्तय्त नकाः जेलया बन्दीतय्थाय् नं थ्यंकेगु याइगु खः । थुगु कथं थःत मछिंगु व मज्यूगु इलय् नं कर्पिनिगु सेवा याइगु उगु गुणयात ब्याक्कस्यां हे च्वछाः ।
प्रसिद्ध भारतीय विद्वान महापण्डित राहुल सांस्कृत्यायन— सत्याग्रह याना जूपिं जनता प्रति राणा शाहीया पुलिस पशु थें जुयाः कुहाँ वल । अप्वः थें राष्ट्र«कर्मीत बिस्युं बिस्युं जुइमाल । अज्याःगु इलय् नं धर्मरत्न यमि व वय्कःया तिरीमय्जु हीरा देवी ज्यापुया भेषय् थाय् थासय् प्रचार यानां तुं च्वन । हीरा देवीं नं सत्याग्रहया लागि संगठन यायां जुयाच्वन । वय्कःयात काय् बूगु न्हिइ हे वारेन्ट वल सा न्यान्हु तक निसःम्ह सिपाहींतय्सं इमिगु छेँ घेरे याना तल । झिंन्यान्हुयाम्ह काय्या ख्वाः छक्m स्वयाः हीरादेवीयात झिंन्यातका दां तयाबियाः धर्मरत्न थः प्यम्ह पासापिं नाप स्वनिगलं पिहाँ वनाः चांचां हे भारतया चम्पारण जिल्लाया आरापुर स्टेशनय् थ्यंक वनसा वयां १५ न्हु लिपा हे लच्छि दुम्ह काय् ज्वनाः हीरा देवी जेलय् वन । भारतय् जक च्वनां छुं जुइगु मखंसेंलि धर्मरत्न हाकनं नेपाः लिहाँ वल । अबलय् तक्क हीरा देवी न्यान्हुइ छकः थानाय् हाजिर जुइगु कथं जेलं पिहाँ वये धुंकुगु खः ।
स्व. गणेशमान सिंह, लौह पुरुष व राणा बिरोधि आन्दोलनया नेता Mr. Ganesh Man Singh – २००४ सालय् तःधंगु आन्दोलन जुल । गुकी पुष्पलाल, शम्भुराम पिनिगु नं तःधंगु भूमिका दुगु खः । उगु आन्दोलनयात तच्वःगु दमन यानाः यक्वसित ज्वन । जितः नं मात्तुमाःगु खःसां जि बचय् जुया । उगु इलय् धर्मरत्नया लिसें वय्कःया तिरी मय्जु हीरा देवीया तःधंगु भूमिका दत । २००६ सालया शसस्त्र संघर्षया तयारीया लागि नेपाः दुहाँ वःपिं पासापिंत सुचुकेगु ज्याय् वय्कःया तःधंगु गवाहालि दत । उगु इलय् मिसा आन्दोलनय् हीरा देवीया भूमिका बारे जिं सिबें मंगला देवीं अप्वः बाँलाक्क स्यू । उबलय् वया चीची धिकःपिं मस्तय्त स्वकं बजि नयेत त्वःताः छपाः कोपरा नापं क्वथाय् कुनाथक्ीगु खः । बहनी लिबाक्क थ्वनीबलय् मस्त द्यने धुंकीगु जुयाच्वन । छकः जि यमिजीया छेँय् वनाबलय् छेँया अवस्था खनाः यमिजीया कलाः ख्वइगु, कलाःम्ह ख्वःगु खनाः भाःनतम्ह नं ख्वइगु । जि लुखाय् दनाम्ह दनां तुं । न दुहाँ वनेफु नत पिहाँ हे वयेफु । थथेज्याःगु अवस्था खः अबलय् वय्कःपिनिगु ।
तुल्सीलाल अमात्य ( Mr. Tulsi Lal Amatya ), ने.क.पा.या नेता– हीरा देवीया प्रजातन्त्रप्रति दुगु दृढ आस्थां यानाः हे राणतय् पाखें वये फुगु ख्याच्वःयात वास्ता मयासे गथे छम्ह मांनं थः मस्तय्गु लागि छुं नं ज्याय् दिक्क मचासे याइ थें हे राणा विरोधी अभियानया कार्यकर्तातय्त सहयोग याये फुगु खः । वय्कःया उगु ज्याय् जि तसकं ऋणी जुया । गुगु ऋण जिं पुलां पुले मफैगु कथंया खः । जिं उकीं वय्कःयात पासा धर्म रत्नया तिरीमय्जु हीरादेवी कथं जक मखु, प्रजातन्त्र प्रति थःगु हे कथंया दृढ आस्था दुम्ह मग्याःम्ह लिसें सरल व स्वच्छ नुगः दुम्ह छम्ह तता जक मखु कि उमेरय् यक्व मपाःसां मांया रुपय् खनाच्वना । वय्कः प्रति जिं छम्ह तताया लिसें मांया भावना सदां जुयाच्वनी । वय्कलं जितः यानादीगु ग्वाहालीं जितः ब्यक्तिगत कथं जक मखु कि प्रजातन्त्र हयेगु ज्याय् ग्वाहालि कथं कया । जिगु थासय् मेपिं हे जूसां इमित नं थथे हे सेवा याइ धैगु विश्वास खः । थ्व हे हुनिं जिं वय्कःयात छम्ह बीर मिसा जक मखु कि दक्वस्यां हनेमाःम्ह छम्ह देवी व बीरम्ह मां कथं लुमंके ।
नर बहादुर कर्माचार्य ( Nar Bahadur Karmacharya ) , राणा बिरोधी आन्दोलनया सक्रिय ब्यक्तित्व लिसें ने.क.पा.या संस्थापक दुजः– धर्म रत्न यमिनं राहुल सांस्कृत्यायनया संगत याःगुलिं ज्वी कम्युनिष्ट पार्टीयात गुबलेंसं नं बिरोध मयाः । पुष्प लालयात हनाबना तयाः ‘ह्याउँ–स्वाँ’ धकाः धाइगु । वय्कःया जीवनय् तिरीमय्जु हीरादेवीया नं विशेष योगदान लिसें सक्रिय ग्वाहालि दयाः प्रेरणा दुगु खः ।
केदार मान ब्यथित, नेवाः खँय् व हिन्दी भाय््या च्वमि लिसें राणा विरोधी आन्दोलनया सक्रिय ब्यक्ति नापं नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानया भूपू कुलपति ?– यमिजुया तिरीमय्जु हीरा देवी नं उलि हे गुणं व राजनैतिक ख्यलय् नं दख्खल दुम्ह मिसा खः । वय्कः न्ह्याम्ह नापं नं मिले जुइफुम्ह ब्यक्ति खः । थौंया इलय् धर्म रत्न यमिया मस्तय्सं यक्व आखः ब्वनाः सयेकाः सीकाः देय्या सेवा याःगुलिइ धर्म रत्नयात सिबें हीरा देवीयात जस वनी । राणाकालय् मिस्त छेँय्नं पिहाँ वयेत तकं ग्याःगु इलय् तकं भाःतयात थीथी कथं ग्वाहालि यात । महिला संघ नीस्वनेगुलिइ नं वय्कःया तःधंगु कुतः दु ।
प्रो. माणिक लाल श्रेष्ठ ( Manik-Lal-Shrestha ) , राजनीतिज्ञ व विद्वान– हीरा देवी छुं नं पार्टीया नेतृत्व तहलय् मदुसां नं प्रजातन्त्र हयेत यानादीगु देन म्हो मजु । खास ला वय्कः धर्म रत्न यमि नाप ब्याहा धुंकाःतिनि थथे नेतृत्व यायेगु ज्याय् न्ह्यचिला दीगु खनेदु । धात्थें ला वय्कः नाप ब्याहा ज्वी न्ह्यः सन् १९४० या इलय् हे धर्म रत्नयात ज्वनाः जेलय् कुंगु खः । अले त्वःतेधुंकाः १९४५ य् ब्याहा जूगु खः । अले हाकनं नं राणा विरोधी ज्याय् जुया हे च्वंगु द्वपनय् ज्वनाः कुन । अथे भाःतयात कुनेवं छम्ह मिसा जूसां पूवंक हे राणा विरोधी ज्याय् लगे जुया दिल । उकीया लागि ग्वाहालि कथं थीथी ब्यक्तिपिं नाप स्वापू तयेगु ज्याय् माध्यम जुयाः ग्वाहालि यानादीसा क्रान्तिकारीतय्गु लागि च्वनेगु ब्यवस्था नं याना दी । अले जेलय् च्वंपिं बन्दीत व छेँजःपिनिगु सन्देश कालबिलया माध्यम नं जुयादिल । वय्कः अबलय् थीथी ब्यक्तिपिं नाप जानाः मिसा सशक्तिकरण व अधिकारया लागि नं सः तयादिल । थथे थीथी भूमिका म्हिताः वय्कलं नेपाःया इतिहासय् मिसा न्ह्यलुवाः कथं नां च्वकादिल । अथे हे तुल्सी लाल अमात्ययात छेँय् हे नजरबन्द याना तःगु इलय् नं वय्कलं यक्व ग्वाहालि यानादिल ।
देवेन्द्र लाल श्रेष्ठ , काइँला बाःया नांमं म्हस्यूम्ह बामपन्थी राजनीतिज्ञ– हीरा देवी जेलं पिहाँ वये धुंकाः छेँया आर्थिक अवस्था झं स्यंसां जेलय् लाःम्ह थः भाःतयात नयेगु यंकेगुया लिस्सें मेमेपिं बन्दीतय्गु लागि नं चन्दा म्हया ग्वाहालि यायेगु यानादिल ।
रामहरी शर्मा ( Ram-Hari-Sharma ) , राणा इलय् दामल लिसें सँ खाकाः सजाँय फःम्ह– धर्म रत्न यमिया तिरिमय्जु हीरा देवी नं यक्वं राजनीति थूम्ह व क्रियाशील मिसा खः । उगु इलय् आर्थिक कष्ट फयाः नं यमि जुयात पूवंक टेवा ब्यूम्ह वय्कः हे खः ।
स्व.प्र.मं. कृष्ण प्रसाद भट्टराई– धर्म रत्न यमिया पूर्ण प्रजातन्त्रवादी जूगु व वय्कःया दुःखया इलय् पूवंक साथ ब्यूम्ह धैम्ह वय्कःया तिरीमय्जु हीरा देवी खः धैगु खँ वय्कःपिनिगु छेँय् वनेबलय् बांलाक्क हे खनेदु ।
डा. भक्त राज वैद्य, अध्यक्ष अखिल नेपाल होमियोपैथिक एशोसियसन– धर्म रत्न यमि तिहे हीरा देवी नं राजनैतिक कथं उलि हे सशक्त व ग्वाहालिमि जुल । प्वाथय् दुगु इलय् तक नं भूगोल पार्कय् जूगु सभाय् मिसा जागरणया लागि सः तयादिल । न्ह्यात्थे जाःम्ह मनू जूसां थःथाय् दुगु नसा नकाः सम्मान यायेगु वय्कःया बानी । ईही व बा¥हाः मतयेकं नेवाः मिस्तय् ब्याहा याये मज्यू धैगु सामाजिक बिचाःयात हाकुतिने फुगु धैगु सामाजिक सुधारया लागि याःगु क्रान्ति हे खः ।
नानि बहादुर खड्गी, ख्वपया क्वजात धयातःम्ह कार्यकर्ता– हीरा देवी भूमिगत जूगु इलय् तकं नं थथे क्वयेया जात धयातःपिंत हेला याये मज्यू । थुमित नं ब्वनेगु मौका बीमाः धकाः टंक प्रसाद सत्ताय् दुबलय् ख्वपय् आदर्श स्कूल चायेकेत ग्वाहालि यानादिल । हीरा देवी भाउजुं थःथाय् छेँय् नं जिमित नकू सा जिमिथाय् नं नयेत वय्कः लिमच्यू ।
भुवन लाल प्रधान, राजनैतिक कार्यकर्ता, भु.पु.मन्त्री, इतिहासकार व बौद्ध दर्शनया च्वमि– हीरा देवी छकः जक मखु तःकः तःकः हे जेलय् व पुलिसया हिरासतय् वने माःगु दु । अथे वनेगु झ्वलय् २००४ सालय् पद्म शम्सेरं घोषणा याःगु बैधानिक कानून २००४ लागू याकेगु लागि जूगु संघर्षया इलय् अर्थात विधानया लागि जूगु क्रान्तिया झ्वलय् बूम्ह काय्या नां हे बिधान रत्न तःगु खः । दुःखया खँ धाःसा धर्म रत्न बीर हस्पिटलय् लानाच्वंगु इलय् हे हीरा देवीं थः ६ म्ह म्ह्याय् व १ म्ह काय् धर्म रत्नया हे जिम्माय् त्वःताः संसार त्वःता वन ।
लक्ष्मी रत्न कंसाकार, हीरा देवीया किजा– धर्म रत्नया कुशल राजनैतिक योगदान व ब्यक्तित्वय् हीरा देवी यमिं लुँइ नस्वाः तने थें माःगु तक्क ग्वाहालि याःगुलिं हे सफल जुइ फुगु खः ।
स्नेह लता वन, नेपाल महिला संघया संस्थापक दुजः– हीरा देवी ज्यापुनि वसः पुनाः चांचां पार्टीं ब्यूगु जिम्मेवारी पूवंकेत छेँय्छेँय् वनीगु खः । जिं सिलःया खोल सुइगु ज्या हयाः बीगु व उकीया ज्या याकेगु त्वह तयाः मिस्तय्त संगठित यायेगु ज्या यानादीगु खः । मिसा अधिकार व मताधिकारया खँ ल्हात धकाः महिला संघया दुजः मिस्तय्त रण्डीखानाया मिसा खः धकाः ब्वःबिइगु व कःसिं लखं लुका हःसां उकीयात वास्ता मतसे थःपिनिगु ज्या न्ह्याकांतुं च्वनादीगु खः ।
सिद्धिचरण श्रेष्ठ ( Siddhicharan_Shrestha ) , साहित्यकार– थःछेँयापिनि मयेय्कं नं हीरादेवीं धर्मरत्न नाप ब्याहा यात । अले धर्म रत्नया सुथां मलाःगु जीवनयात थातं तयाबिल । थज्याःम्ह मिसा दुगु धैगु धर्म रत्नया तःधंगु भाग्य खः ।
गोबिन्द प्रसाद वैद्य, शान्ति निकुञ्ज स्कूलया पुलांम्ह शिक्षक– हीरा देवीया थःछेँया दुने चुकय् च्वंम्ह जगत लाल मास्तरया पाखें सयेके सीके खंम्ह उबलय्या शिक्षित मिसा खः । नायूगु मिजास, ज्ञानी, बांलाम्ह व न्हिलासूं जाःम्ह छम्ह क्रान्तिकारी मिसा खः । खँ ध्वाथूम्ह कलाः लाःगुलिं हे यमियात सामाजिक व जन हीतया ज्या यायेत यक्वं तिबः जुल । हीरा देवीं ६ म्ह म्ह्याय् व १ म्ह काय्यात बांलाक स्यने कने यानाः ज्ञां बिया वन । थ्व छम्ह शिक्षितम्ह मिसा हीरा देवीया देन खः । नां थें ज्या नं हीरा थें हे टल्के जुइगु यानाः झी सकसियां न्ह्यःने त्वःताः वन ।
हाकुचा, भुतुलिइ ज्या याइम्ह (क्वजात धयातःगु जातयाम्ह)– जिं हीरा देवी साहुनियाथाय् छेँ सफा यायेगु, लः ल्ह्ययेगु, भुतुलिइ ग्वाहालि यायेगु ज्या यानागु खः । वय्कलं जितः तसकं माया याः । न्हिंन्हिं म्वः ल्हुइगु, यचुगु वसः पुनेगु स्यना दी । साहुनि नं जितः व थः मस्तय्त गबलें ब्यागलं ब्यवहार मयाः । साहुनिया क्येँहेभत सुन्दरी वइगु जुलकि लः कायेगु घः झं सफा याना तयेत धयादी । छेँय् न्ह्याम्ह वःसां थ्व लः सुनां हःगु धकाः न्यनेगु याई । पिनें वइपिंसं जितः खनेवं थवं थवय् स्वाँपुयाः खँ ल्हायेगु नं याः ।
मोति लक्ष्मी उपासिका ( Moti_Laxmi_Upasika ) , मिसा च्वमि– धर्म रत्न गथे प्रगतिशिल खः अथे हे हीरा देवी नं प्रगतिशील जुयादी । थःत जिम्मा ब्यूगु न्ह्यत्थें जाःगु ज्या नं उसि मचासे पू वंकेगु वय्कःया स्वभाव । न्ह्याम्ह नाप नं खँ ल्हानाः ब्यवहार याये फुम्ह वय्कलं न्ह्याग्गु ज्या नं याना दी । धर्म रत्नं थःगु छेँया बारे छुं नं कथंया चिन्ता मकासे जूगुलिं ब्याक्कं छेँ ब्यवहार हीरा देवीं हे चाःमचाः मधासे चले याइगु खः । न्ह्याग्गु नःसां साक्क भिंक नयेमाःम्ह हीरा देवीं थः मस्तय्त नं उकथं हे ब्वलंकूगु खः । थः दम व नुगःचुया ल्वगि जूगुलिं थःत काचाक्क छुं जूसां मस्तय्त छुं मजुइमा धैगु हे वय्कःया कुतः जुल ।
स्व. धन काजी कंसाकार (हीरा देवीया दाजु)– राणा विरोधी ज्याय् जुजुं महिला संघया ज्याझ्वलय् वंघलय् भाषण ब्यूबलय् पुलिसं वया निम्ह मस्तय्त नापं ज्वनाः थानाय् यंकल । ४ न्हु तक्क थानाय् कुने धुंकाः राणा प्रधानमन्त्रीया न्ह्यने यंकाः नेल व हतकडी न्ह्याकाः तयातःपिं त्रान्तिकारीतय्त क्यनाः सुसु म्हस्यू ? धकाः ख्याच्वः बियाः न्यन । तर मस्त थःपाखें छुटे यायेगु ख्याच्वः बिलं तकं छप्तिं मग्यासे राणात लिसे जवाःसवाः याना हे च्वन । राणतय् बिरुद्ध जुयाः वं गुलि सास्ति नल धैगु खँ ला धयां हे मब्याः ।
डा. चुन्दा बज्राचार्य, प्राध्यापक, अनुसन्धानकर्ता व च्वमि– मरुया मस्तय्त आखः ब्वंकेगु ज्याय् तःधंगु ल्हाः दु । बुद्धि बिकास स्कूलय् ब्वंकः वनीबलय् त्वाःयापिं मिसा मस्तय् लिसे जिमि निम्ह ततापिंत नं नापं यंकीगु खः । २००४ सालय् छकः मरु त्वालय् जूगु सभाय् हीरा देवी सभापति जुयाच्वंगु इलय् हीरा देवीया लिसें ततायात नं न्हयाबलें हीरा देवी नाप लिस्सें जुया च्वनीम्ह धकाः ज्वना यंकल । ब्याहा याये मानिम्ह म्हयाय् मचा ज्वना यंकेवं छेँयापिंसं तसकं पीर काल । तर पद्म शम्सेरयाथाय् वैद्य ज्या याइम्हेसिया छय् धकाः सीवं वकुन्हु हे बहनी त्वःता हल ।
स्व. लानी देवी तुलाधर, हीरा देवीया तःमाजुया म्ह्याय् – हीरा देवी उगु ईया तःमिम्ह ब्यापारीया म्हयाय् जूसां ज्यापुनी वसः पुनाः म्ह मसीक पार्टीया ज्याय् खबर उखे थुखे यायेत जुइगु, गुगु तसकं जोखिमया ज्या खः । मचा बूगु इलय् तकं बाँलाक्क नये त्वने याये मखं । मचा बूम्हेसित सुसाःकुसा यायेत सुं नं न्हयमच्यू तःधिकम्ह म्हयाय् धर्म देवी व काय् विधान रत्न बूबलय् ला झं सि.आई.डि.त वय्कःपिंत त्वहे मत्वःतुसे ल्यूल्यू जुइगु खः । उकीं उकीं राजनीतिइ जूम्ह खतराम्ह मिसा धकाः सुनां नं छेँय् दुकाये चाहे मजू । छछाः नयेत जाकी भचा त्याये कायेत स्वःसां सुनांनं बिइ चाहे मजू । लिपा धर्म रत्न सहायक मन्त्री जुबलय् म्हयाय् तिमिला बूबलय् यचा छकू तकं मदुगुलिं जिं थःगु पर्सि खुनाः इचा बिया । उगु इलय् न्हापा थिंकाः कयाहयातःपिं पसल्यात धाःसा म्वःम्वः हे वयेगु यात । हीरा देवी धाःसा थः मस्तय्त बांलाक आखः ब्वंकेगु थःगु म्हगस पूवने मलाकं भाजु रत्नया तिरीमय्जु ज्ञानमायाया दकिलाया भ्वजय् वनावःपिं थः म्हयाय्पिंत थः ग्लाण्ड टि.बि. जुयाः कलकत्ताय् वासः याका च्वनागु इलय् वं थःत निभालय् च्वनाः वासः बुका ब्यूगुया लिस्सें मेमेगु यक्वं गुण याःगु खँ कंकं हे थः दातिम्ह(माहिलि) म्हयाय्या मुलय् तुं हे प्राण त्वःतल । अबलय् हीरा देवी मुक्कं ४८ दँ जक तिनि । थथे हीरा देवी मत्यवं मदुसां वय्कःया म्हयाय्पिं व काय्नं मांया म्हगस पूवंकेत तच्वकं मेहेनत यानाः कुतः ताःलाकल ।
थुगु कथं क्वपुलांगु सामाजिक अवस्था व निरंकुश राणा शासनया इलय् नं हीरा देवीया थुगु कथंया योगदानयात गुब्लें नं सु्नां नं ल्वःमंके फैमखु । थः भाःतया राजनैतिक जीवनय् पंगः मवयेमा धैगु ल्याखं ब्याक्कं समस्यायात थम्हं हे ज्यंकाः मस्तय्त ब्वनाः तःधं जुइगु प्रेरणा बी फुम्ह हीरा देवीया जीवनया बाखँनं थौंया पुस्तां यक्वं सयेका सीका कायेमाःगु दु ।
नोट ः छिगु ध्यानाकर्षण ः जिं च्वय् लेखय् हाइलाइट यानागु खँग्वःयात छकः बिचाः याना दिसँ । थुपिं खँग्वः (शब्द) हिलेगु खःकि ?